Chăm Pa – Wikipedia tiếng Việt

Chăm Pa (tiếng Phạn: चम्पा, chữ Hán: 占婆 Chiêm Bà, tiếng Chăm: ꨌꩌꨚ) là một quốc gia cổ từng tồn tại độc lập liên tục qua các thời kỳ từ năm 192 đến năm 1832. Cương vực của Chăm Pa lúc mở rộng nhất tương ứng với miền Trung Việt Nam ngày nay, trải dài từ dãy núi Hoành Sơn, Quảng Bình ở phía Bắc cho đến Bình Thuận ở phía nam và từ biển Đông cho đến tận miền núi phía tây của nước Lào ngày nay.

Qua một số ít tên tuổi Lâm Ấp, Panduranga, Chăm Pa trên phần đất nay thuộc miền Trung Nước Ta. Văn hóa Chăm Pa chịu tác động ảnh hưởng của văn hóa truyền thống Ấn Độ và Java, đã từng tăng trưởng rực rỡ tỏa nắng với những đỉnh điểm nghệ thuật và thẩm mỹ là phong thái Đồng Dương và phong thái Mỹ Sơn A1 mà nhiều di tích lịch sử đền tháp và những khu công trình điêu khắc đá, đặc biệt quan trọng là những hiện vật có hình linga, vẫn còn sống sót cho đến ngày này cho thấy ảnh hưởng tác động của Ấn Độ giáo và Phật giáo là hai tôn giáo chính của gia chủ vương quốc Chăm Pa xưa .Chăm Pa hưng thịnh nhất vào thế kỷ 9 và 10 và sau đó từ từ suy yếu dưới sức ép của những vương triều Đại Việt từ phía Bắc và những cuộc cuộc chiến tranh với Đế quốc Khmer. Năm 1471, Chăm Pa chịu thất bại nặng nề trước Đại Việt và bị mất phần nhiều chủ quyền lãnh thổ phía bắc vào Đại Việt. Phần chủ quyền lãnh thổ còn lại của Chăm Pa bị chia nhỏ thành những tiểu quốc, và sau đó liên tục từ từ bị những chúa Nguyễn thôn tính và đến năm 1832 hàng loạt vương quốc chính thức bị sáp nhập vào Nước Ta dưới triều vua Minh Mạng .

Lịch sử vương quốc Chăm Pa được khôi phục dựa trên ba nguồn sử liệu chính:[2]

• Các di tích còn lại bao gồm các công trình đền tháp xây bằng gạch còn nguyên vẹn cũng như đã bị phá hủy và cả các công trình chạm khắc đá.
• Các văn bản còn lại bằng tiếng Chăm và tiếng Phạn trên các bia và bề mặt các công trình bằng đá
• Các sách sử của Việt Nam và Trung Quốc, các văn bản ngoại giao, và các văn bản khác liên quan còn lại.

Vương quốc Chăm Pa không phải là một vương quốc có thể chế chính trị ” Trung ương tập quyền ” mà là một dạng nhà nước liên bang gồm tộc người Chăm theo Đạo Bàlamôn, Phật giáo và Hồi giáo chiếm hầu hết và một số ít tộc người nhỏ hơn ở vùng núi Tây Nguyên nổi bật cùng ngôn từ như Ê đê, Giarai đã từng là dân cư vùng trung Chămpa duy trì tín ngưỡng dân gian Nam Đảo địa phương, nay hầu hết chuyển sang Kitô giáo từ giữa thế kỷ 19. Có những nguồn tài liệu cho biết Chăm Pa hoàn toàn có thể được phối hợp từ bốn tiểu quốc là Amaravati, Vijaya, Kauthara và Panduranga. Mỗi tiểu quốc đều có thể chế chính trị theo hình thức tự trị và có quyền ly khai khỏi liên bang để kiến thiết xây dựng vương quốc riêng độc lập. Vương quốc Chăm Pa đã trải qua nhiều triều đại với nhiều lần dời đô từ Bắc vào Nam và ngược lại .Theo sử thi người Chăm, dân tộc bản địa chính của Chăm Pa là tộc người Chăm được chia thành hai nhóm : Chăm ở phía bắc và Chăm ở phía nam. Nhóm Nam Chăm thuộc bộ tộc Cau ( Kramuta Vanusa ) và nhóm Bắc Chăm thuộc bộ tộc Dừa ( Naeikela Vanusa ). Hai bộ tộc này vừa liên minh với nhau, vừa cạnh tranh đối đầu nhau quyền đứng đầu Vương quốc Chăm Pa .

Thời tiền sử[sửa|sửa mã nguồn]

Người dân Chăm Pa có nguồn gốc Mã Lai-Polynesia di cư đến đất liền Khu vực Đông Nam Á từ Borneo vào thời đại văn hóa truyền thống Sa Huỳnh ở thế kỷ 1 và 2 trước Công nguyên. Qua quan sát đồ đất sét, đồ bằng tay thủ công và đồ tùy táng đã phát hiện thấy có một sự quy đổi liên tục từ những khu vực khảo cổ như hang động Niah ở Sarawak, Đông Malaysia. Các khu vực văn hóa Sa Huỳnh rất đa dạng chủng loại đồ sắt trong khi nền văn hóa truyền thống Đông Sơn cùng thời kỳ ở miền Bắc Nước Ta và những nơi khác trong khu vực Khu vực Đông Nam Á lại đa phần là đồ đồng. Ngôn ngữ Chăm thuộc ngữ hệ Nam Đảo .

Văn hóa Sa Huỳnh[sửa|sửa mã nguồn]

Văn hóa Sa Huỳnh là xã hội tiền sử thuộc thời đại kim khí tại khu vực ven biển miền Trung Nước Ta. Năm 1909, đã phát hiện khoảng chừng 200 lọ được chôn ở Sa Huỳnh, một làng ven biển ở nam Tỉnh Quảng Ngãi. Từ đó đến nay đã phát hiện được rất nhiều hiện vật ở khoảng chừng 50 khu vực khảo cổ. Sa Huỳnh có đặc thù văn hóa truyền thống thời đại đồ đồng rất đặc trưng với phong thái riêng bộc lộ qua những hiện vật như rìu, dao và đồ trang sức đẹp. Việc định tuổi theo giải pháp phóng xạ cacbon đã xếp văn hóa Sa Huỳnh đồng thời với văn hóa truyền thống Đông Sơn, tức khoảng chừng thiên niên kỷ 1 trước Công nguyên. Người Chăm khởi đầu cư trú tại đồng bằng ven biển miền Trung Nước Ta từ khoảng chừng năm 200. Lúc này người Chăm đã tiếp thu những yếu tố của văn hóa truyền thống tôn giáo và chính trị của Ấn Độ. Các điều tra và nghiên cứu khảo cổ học của những tác giả Nước Ta đã cho thấy người Chăm chính là hậu duệ về mặt ngôn từ và văn hóa truyền thống của người Sa Huỳnh cổ. Các hiện vật khảo cổ của người Sa Huỳnh đã cho thấy họ đã là những người thợ thủ công rất khéo tay và đã sản xuất ra nhiều đồ trang sức đẹp và đồ vật trang trí bằng đá và thủy tinh. Phong cách trang sức đẹp Sa Huỳnh còn phát hiện thấy ở Thailand, Đài Loan và Philippines cho thấy họ đã kinh doanh với những nước láng giềng ở Khu vực Đông Nam Á cả bằng đường thủy và đường đi bộ. Các nhà khảo cổ cũng quan sát thấy những hiện vật bằng sắt đã được người Sa Huỳnh sử dụng trong khi người Đông Sơn láng giềng vẫn còn đa phần sử dụng đồ đồng .
Theo sử liệu Trung Quốc, vương quốc cổ Chăm Pa đã được biết đến tiên phong với sự sinh ra và sống sót của Vương triều Sinhapura hay còn gọi là vương quốc Lâm Ấp ( Liu ) mà vị vua tiên phong là Khu Liên, khởi đầu từ năm 192 ở khu vực Huế thời nay, sau cuộc khởi nghĩa của người dân địa phương chống lại nhà Hán. Trong nhiều thế kỷ sau đó, quân đội Trung Quốc đã nhiều lần cố gắng nỗ lực chiếm lại khu vực này nhưng không thành công xuất sắc [ 3 ]. Vào thế kỷ 4, từ nước láng giềng Phù Nam ở phía tây và nam, Lâm Ấp nhanh gọn hấp thu nền văn minh Ấn Độ [ 4 ]. Đây chính là quá trình mà người Chăm đã khởi đầu có những văn bản diễn đạt trên đá bằng chữ Phạn và bằng chữ Chăm, và họ đã có bộ vần âm hoàn hảo để ghi lại lời nói của người Chăm. [ 5 ]Vị vua tiên phong được miêu tả trong văn bia là Bhadravarman, quản lý từ năm 349 đến 361 ở kinh đô Kandapurpura ( Phật Thệ ) thuộc Huế thời nay. Tại nhà thời thánh Mỹ Sơn, vua Bhadravarman đã kiến thiết xây dựng nên ngôi đền thờ thần có tên là Bhadresvara, cái tên là sự phối hợp giữa tên của nhà vua và tên của thần Shiva, vị thần của những thần trong Ấn Độ giáo [ 6 ]. Việc thờ vua như thờ thần, ví dụ điển hình như thờ với tên thần Bhadresvara hay những tên khác vẫn tiếp nối trong những thế kỷ sau đó. [ 7 ]Đầu năm 2013, những nhà khảo cổ công bố phát hiện khu di tích lịch sử thành cổ tại làng Viên Thành, thôn Trung Đông, xã Duy Trung, huyện Duy Xuyên. Đoạn tường thành dài khoảng chừng 20 m, bề ngang 2 m đắp bằng đất sét ; cùng những hiện vật khác như Kendi. Nhóm khảo cổ đánh giá và nhận định đây là khu thành bảo phủ quanh kinh đô Sinhapura của Vương quốc Chăm Pa, được thiết kế xây dựng khoảng chừng thế kỷ 4-5. [ 8 ]Vào khoảng chừng những năm 620, những vua Lâm Ấp đã cử nhiều sứ thần sang nhà Đường và xin được làm nước phiên thuộc của Trung Quốc [ 9 ]. Các tài liệu Trung Quốc ghi nhận cái chết của vị vua sau cuối của Lâm Ấp là vào khoảng chừng năm 756. Vào cuối thời kỳ này, sử sách Trung Quốc vẫn ghi Chăm Pa là Lâm Âp, tuy nhiên, những cái tên như vậy đã được người Chăm sử dụng muộn nhất là đến năm 629, và người Khmer đã dùng muộn nhất là đến năm 657. [ 10 ]Sách sử Trung Quốc như sách Thông điển còn ghi nhận một loạt những vương quốc phía Nam Lâm Ấp như Tây Đồ ( Trà Kiệu ), Ba Liêu ( Châu Sa ), Khuất Đồ Kiển ( Kauthara ) …
Vào năm 757, TT chính trị của Chăm Pa đã chuyển từ Trà Kiệu xuống khu vực Panduranga và Kauthara, với kinh đô Virapura gần Phan Rang thời nay và nhà thời thánh tôn giáo ở quanh quần thể đền tháp là Tháp Po Nagar ở Nha Trang ngày này nơi để thờ nữ thần đất Yan Po Nagar. Năm 774, người Java đã hủy hoại Kauthara, đốt đền thờ Po Nagar, và mang đi tượng Shiva. Vua Chăm là Satyavarman đã đuổi theo quân giặc và vượt mặt chúng trong một trận thủy chiến. Năm 781, Satyavarman đã dựng bia tại Po Nagar, công bố đã thắng lợi và trấn áp hàng loạt khu vực và đã dựng lại đền. Năm 787, người Java tiến công kinh đô Virapura và đốt phá đền thờ Shiva ở gần Panduranga. [ 11 ]

Năm 875, vua Indravarman II đã xây dựng nên triều đại mới ở Indrapura (làng Đồng Dương, huyện Thăng Bình, Quảng Nam ngày nay). Indravarman là vị vua Chăm đầu tiên theo Phật giáo Đại thừa và xem đây là tôn giáo chính thức. Ở trung tâm của Indrapura, ông đã xây dựng một tu viện Phật giáo (vihara) để thờ Bồ Tát Quán Thế Âm (Avalokiteśvara). Các vua của triều đại Indrapura đã xây dựng ở Mỹ Sơn một số đền tháp vào thế kỷ 9 và 10. Thời kỳ Phật giáo ảnh hưởng ở Chăm Pa kết thúc năm 925, bắt đầu nhường bước với sự phục hồi của đạo thờ thần Siva[12], với sự chuyển đổi tôn giáo từ Phật giáo trở về Siva giáo vào khoảng thế kỷ 10, trung tâm tôn giáo của người Chăm cũng chuyển từ Đồng Dương trở về Mỹ Sơn[13], đây là thời kỳ văn minh Chăm Pa đạt đến đỉnh cao. Các yếu tố dẫn đến sự suy yếu của Chăm Pa ở các thế kỷ sau này chính là ở vị trí lý tưởng nằm trên các tuyến thương mại, dân số ít và thường xuyên có chiến tranh với các nước láng giếng là Đại Việt ở phía Bắc và Chân Lạp ở phía tây nam. Các cuộc chiến tranh với Chân Lạp đã dẫn tới có hai giai đoạn Chăm Pa thuộc sự cai trị của người Khmer, đó là các giai đoạn 1145–1149 và giai đoạn 1190-1220, tiếp đó là cuộc chiến thành công chống lại đạo quân xâm lược của đế quốc Nguyên Mông vào năm 1283 do tướng Toa Đô (Sogetu) cầm đầu với ý định chiếm nơi đây làm bàn đạp tấn công Đại Việt. Tuy nhiên dấu ấn mạnh nhất vẫn là các cuộc chiến tranh với Đại Việt, không như các cuộc chiến với Chân Lạp và Trung Quốc, những cuộc chiến tranh với người Việt đã làm vương quốc Chăm Pa lần lượt mất lãnh thổ và dần suy yếu dẫn tới sụp đổ.

Năm 938 người Việt đã giành được độc lập từ tay người Trung Quốc. Năm 982, vua Lê Hoàn của Đại Cồ Việt mở cuộc nam chinh tiên phong, quân Đại Việt đã đánh chiếm và tàn phá kinh đô Indrapura, giết vua Parameshvaravarman. Họ mang về nước rất nhiều nhạc công và vũ công Chăm, chính những người này về sau đã ảnh hưởng tác động đến sự tăng trưởng nghệ thuật và thẩm mỹ của Đại Việt [ 14 ]. Do hậu quả để lại của việc tàn phá, người Chăm đã rời bỏ Indrapura vào khoảng chừng năm 1000. Trung tâm của Chăm Pa được chuyển xuống Vijaya ở phía nam nằm trên đất tỉnh Tỉnh Bình Định thời nay mà người Việt mở màn gọi là Đồ Bàn hoặc Chà Bàn. Trong 5 thế kỷ tiếp theo giữa Chăm Pa và Đại Việt đã xảy ra rất nhiều những cuộc cuộc chiến tranh, Chăm Pa đã chịu những đợt tiến công của Đại Việt năm 1021, 1026, 1044. Tiếp đó, vào năm 1069 quân Việt tiến công Chăm Pa [ 15 ]. Vua Rudravarman bị bắt làm tù binh và sau đó đã đổi ba châu Địa Lý, Ma Linh và Bố Chính ở phía bắc gần biên giới với Đại Việt để lấy tự do [ 16 ] [ 17 ]. Vào năm 1307 khi quan hệ giữa Cham Pa và Đại Việt tương đối tốt đẹp, vua Jaya Simhavarman III ( Chế Mân ), đã nhượng hai châu Ô, Lý ở phía bắc cho Đại Việt làm của hồi môn để cưới công chúa Huyền Trân nhà Trần. Sau sự kiện này, Chăm Pa chỉ còn lại chủ quyền lãnh thổ từ sông Thu Bồn trở vào .Vị vua hùng mạnh ở đầu cuối của người Chăm là Che Bonguar ( Chế Bồng Nga ) lên ngôi năm 1360. Từ năm 1371 đến năm 1389, ông tổ chức triển khai nhiều cuộc tiến công ra Thăng Long kinh đô của Đại Việt. Ông chết trong lần tiến công sau cuối năm 1389 và một vị tướng của ông là La Ngai ( La Khải ) rút về Vijaya để lên ngôi sửa chữa thay thế. Sau thời kỳ Chế Bồng Nga, đến lượt Chăm Pa liên tục bị những vương triều Đại Việt tiến công và bị mất dần chủ quyền lãnh thổ. Sau những cuộc tiến công vào những năm 1402 và 1446, tới năm 1471 vua Lê Thánh Tông chỉ huy tiến công Chăm Pa, hủy hoại kinh đô Vijaya, vua Chăm là Trà Toàn bị bắt sống và chết trên đường tới Thăng Long [ 18 ]. Lê Thánh Tông đã sáp nhập những địa khu Amaravati và Vijaya [ 19 ] và lập nên thừa tuyên Quảng Nam. [ 20 ]Theo sử Nước Ta, sau khi mất vùng Vijaya, một tướng Chăm là Bô Trì Trì chạy vào nam chiếm vùng Panduranga xưng làm vua của người Chăm xin nộp cống xưng thần với Đại Việt. Vua Lê Thánh Tông cũng phong vương cho tiểu vương xứ Kauthara ( Hoa Anh ) tức là vùng đất tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa thời nay [ 21 ] và nước Nam Bàn ( sau này là hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá mà ngày này là đất những tỉnh Gia Lai, Kon Tum và Đăk Lăk tức miền đất Tây Nguyên ) [ 22 ]. Chính thất bại này đã dẫn đến việc người Chăm lần tiên phong di cư với số lượng lớn sang Campuchia và Malacca. [ 19 ]
Người được vua Lê Thánh Tông phong vương xứ Kauthara ( Hoa Anh ) là Bàn La Trà Duyệt. Bàn La Trà Duyệt từng là đại quan trong triều đình Maha Vijaya. Bàn La Trà Duyệt ngầm thiết kế xây dựng lực lượng nhằm mục đích giành lại Vijaya, mặt khác sai sứ sang nhà Minh trợ giúp, tuy nhiên bị thất bại và bị quân Lê Thánh Tông bắt vào năm 1490, đưa Trai Á Ma Phất Am ( Jayavarman ) lên ngôi vua Hoa Anh .Năm 1578, Lương Văn Chánh là tướng của chúa Nguyễn Hoàng cầm quân tiến vào Kauthara, vây và hạ Thành Hồ – thành bền vững và kiên cố và đồ sộ nhất trong lịch sử dân tộc Champa, nằm tại huyện Phú Hòa, phía Tây thành phố Tuy Hòa ngày này – đẩy họ về cương giới cũ ở phía Nam đèo Cả. Trận đánh chỉ mới nhằm mục đích lập lại trật tự cũ, tuy nhiên Lương Văn Chánh cũng đã tiến thêm một bước trong việc đưa dân lưu tán vào khai khẩn miền đất này, rải rác từ phía Nam đèo Cù Mông đến đồng bằng sông Đà Diễn. Trong khoảng chừng 3 năm cuối thế kỷ XVI và đầu thế kỉ XVII, Panduranga từ phía Nam nhiều lần tái chiếm Kauthara, đuổi người Việt khỏi miền đất này .Năm 1611, chúa Nguyễn Hoàng đã cử một viên tướng người Chăm, mà sử Việt gọi là Văn Phong, đánh chiếm hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hoa để lập ra phủ Phú Yên, sau đổi thành dinh Trấn Biên. Sang năm 1653, nhân việc vua Chăm Pa là Po Nraop ( Bà Tấm ) quấy phá biên giới phía nam, chúa Nguyễn Phúc Tần đã gởi một đoàn quân sang tiến công Chăm Pa, tiến đến sông Phan Rang, bắt được vua Po Nraop đưa về Huế. Trên vùng đất cũ của tiểu vương quốc Kauthara chúa Nguyễn Phúc Tần lập ra hai phủ là Thái Khang ( nay là Ninh Hòa và Vạn Ninh ) và Diên Ninh ( nay là Diên Khánh, Nha Trang, Cam Lâm và Cam Ranh ). Vậỵ là vào năm 1653 Kauthara trọn vẹn bị sáp nhập vào chủ quyền lãnh thổ Đại Việt. Kauthara thất thủ, đền Po Nagar ở Nha Trang lọt vào vòng trấn áp của nhà Nguyễn. Chính do đó, vua Champa quyết định hành động rước tượng Po Ina Nagar về Phan Rang để được thờ phụng trong một đền ở Mông Đức gần làng Hữu Đức ( Phan Rang ) giờ đây [ 23 ] .= = = Panduranga ( 1611 – 1698 )
Phần đất còn lại của vương quốc Chăm Pa từ sau năm 1471 mà sách sử người Việt gọi là Chiêm Thành chỉ từ đèo Cả thời nay trở lại nam, gồm hai địa khu Kauthara và Panduranga. Năm 1594 vua Chăm là Po At đã gửi lực lượng sang giúp sultan xứ Johor tiến công quân Bồ Đào Nha ở Malacca. [ 24 ]Năm 1611 Nguyễn Hoàng đã triển khai cuộc Nam tiến tiên phong sau khi trấn giữ Thuận Quảng. Tiến chiếm đất từ đèo Cù Mông ( bắc Phú Yên ) đến đèo Cả ( bắc Khánh Hòa ) của vương quốc Chăm Pa khi đó đã suy yếu rất nhiều, lập thành phủ Phú Yên gồm hai huyện Tuy Hòa và Đồng Xuân, giao cho Văn Phong trấn giữ .Năm 1629, Văn Phong link với người Chăm Pa nổi lên chống lại chúa Nguyễn. Chúa Sãi cử Phó tướng Nguyễn Hữu Vinh đem quân dẹp yên, và đổi phủ Phú Yên thành dinh Trấn Biên .Năm 1631, chúa gả con gái là Ngọc Khoa ( có sách gọi là Ngọc Hoa ) cho vua Chăm Pa là Po Rome. Cuộc hôn phối này làm quan hệ Việt – Chăm diễn ra tốt đẹpNăm 1653, Bà Thấm quấy nhiễu ở đất Phú Yên, chúa Hiền cho 3000 quân sang đánh, quân Nguyễn hạ được thành. Bà Thấm trốn chạy, sau phải dâng thư xin hàng, vùng phía đông sông đến địa đầu Phú Yên ( vùng Kauthara ) bị mất vào tay chúa Nguyễn, chỉ còn phần phía tây sông ( vùng Panduranga ) là thuộc về Chăm Pa .Tới năm 1693, tướng Nguyễn Hữu Cảnh tiến công vào Panduranga, bắt vua Po Sout đưa về Phú Xuân và đưa em trai của Po Sout là Po Saktiray Da Patih ( Kế Bà Tử ) lên làm vua, Panduranga được đổi thành Thuận Thành Trấn và vua Chăm được gọi là Trấn Vương quản lý Thuận Thành Trấn với sự giám sát ngặt nghèo của những quan lại của chúa Nguyễn [ 25 ]. Chế độ tự trị này được duy trì cho đến tận năm 1838 qua những đời chúa Nguyễn, thời Tây Sơn và thời kỳ đầu triều đại nhà Nguyễn. Tuy nhiên, những đời chúa Chăm sau Po Saktiray Da Patih không còn duy trì được mối quan hệ trực tiếp với những chúa Nguyễn và mọi việc làm của Thuận Thành Trấn được thực thi trải qua phủ Bình Thuận .

Thuận Thành Trấn ( 1693 – 1832 )[sửa|sửa mã nguồn]

Ngay sau khi Minh Mạng lên ngôi, ông phân bổ lại hành chính, chia Bình Thuận trấn thành 2 phủ Ninh Thuận và Hàm Thuận. Minh Mạng hạn chế hơn nữa quyền lực tối cao của hoàng gia Chăm. Năm 1822, Chánh Chưởng ( Cơng Can ), vị vua ở đầu cuối của Champa rời kinh đô Bal Canar ( Tịnh Mỹ – Phan Rí ) lưu vong tại Campuchia [ 26 ] .Năm 1832 người Chăm lại nổi dậy chống lại vua Minh Mạng nhân ngày có cuộc khởi nghĩa Lê Văn Khôi ở phía nam nhưng không thành công xuất sắc. Chính quyền tự trị hạn chế của người Chăm chấm hết sống sót vào năm 1832, khi Hoàng đế Minh Mạng đổi Thuận Thành thành phủ Ninh Thuận và đặt quan lại quản lý trực tiếp [ 27 ]. Lịch sử vương quốc Chăm Pa chính thức dừng lại ở đây. [ 28 ]Lịch sử miền đất Tây Nguyên thời nay sau khi tách khỏi lịch sử vẻ vang Chăm Pa vào năm 1471 còn chưa được những học giả chăm sóc điều tra và nghiên cứu. Mối quan hệ lịch sử dân tộc giữa Chăm Pa ( trước thời Lê ), Nam Bàn ( thời Lê ) và hai nước Thủy Xá, Hóa Xá ( thời Nguyễn ) còn chưa được chứng tỏ. Tuy nhiên theo Cương mục [ 29 ] thì vua Lê Thánh Tông phong cho dòng dõi chúa Chăm Pa làm Nam Bàn quốc vương, đây là một vương quốc cổ sơ khai của người Giarai và Ê đê và đất đai Nam Bàn chính là đất nhờ vào Chăm Pa xưa ( trước thời Lê ) và vào thời Nguyễn đấy chính là đất của hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá ( tức Tây Nguyên thời nay ). Sau khi Chăm Pa bị sáp nhập trọn vẹn vào Nước Ta thì hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá của người Ê đê và Giarai tức miền đất Tây Nguyên ngày nay vẫn giữ được độc lập nhưng trở thành phiên thuộc của nhà Nguyễn [ 30 ] cho đến thời Pháp thuộc. [ 31 ]
Từ thế kỷ 10 đến thế kỷ 15, chủ quyền lãnh thổ của vương quốc Chăm Pa có nhiều dịch chuyển về biên giới phía bắc với Đại Việt. Lãnh thổ Chăm Pa khởi đầu là vùng mà ngày này gồm có những tỉnh từ Quảng Bình, Quảng Trị cho đến Ninh Thuận, Bình Thuận [ 32 ]. Đến năm 1069, vua Rudravarman ( Chế Củ ) của Chăm Pa đã nhượng ba châu Địa Lý ( Lệ Thủy, Quảng Ninh tỉnh Quảng Bình ngày này ), Ma Linh ( Bến Hải, Quảng Trị thời nay ) và Bố Chính ( những huyện Quảng Trạch, Bố Trạch, Tuyên Hóa, Minh Hóa tỉnh Quảng Bình ngày này ) cho vua Lý Thánh Tông của Đại Việt và chủ quyền lãnh thổ Chăm Pa chỉ còn từ nam Quảng Trị ngày này trở xuống. [ 33 ] Đến năm 1306, vua Jayasimhavarman III ( Chế Mân ) nhượng hai châu Ô, Lý cho nhà Trần. Nhà Trần đổi hai châu này thành hai châu Thuận và châu Hóa nay là vùng từ nam Quảng Trị cho đến Thành Phố Đà Nẵng, Điện Bàn. [ 34 ] Đến năm 1471, vua Lê Thánh Tông sau khi đánh bại quân Chiêm và sáp nhập phần nhiều chủ quyền lãnh thổ Chiêm đã xác lập chủ quyền lãnh thổ Chiêm chỉ gồm có những tỉnh Phú Yên – Khánh Hòa và Ninh Thuận – Bình Thuận thời nay. [ 35 ]Về phía tây, tuy chủ quyền lãnh thổ Chăm Pa gồm có cả Tây Nguyên và đôi lúc còn lan rộng ra sang tận Lào ngày này, nhưng người Chăm vẫn duy trì lối sống của những người đi biển với những hoạt động giải trí thương mại đường thủy, và chỉ định cư ở khu vực đồng bằng ven biển miền Trung Nước Ta. Năm 1471, vua Lê Thánh Tông tách phần đất thuộc Tây Nguyên thời nay thành nước Nam Bàn [ 36 ] thành tiểu vương quốc sơ khai riêng cho người Giarai và Ê đê và từ đây miền đất này không còn thuộc cương vực của Chăm Pa .

Các địa khu[sửa|sửa mã nguồn]

Kể từ năm 757, trên chủ quyền lãnh thổ Champa hiện hữu 5 địa khu với tên gọi phát xuất từ lịch sử dân tộc Ấn Độ. Vị trí và cương vực của mỗi lãnh địa như sau : [ 32 ]

Văn hóa thẩm mỹ và nghệ thuật[sửa|sửa mã nguồn]

Văn hóa Ấn Độ, Campuchia và Java đều có ảnh hưởng đến văn hóa Chăm Pa. Từ thế kỷ 4 vương quốc Phù Nam ở Campuchia và miền Nam Việt Nam ngày nay đã truyền bá văn minh Ấn Độ vào xã hội Chăm. Tiếng Phạn trở thành ngôn ngữ học thuật, và Ấn giáo, đặc biệt là Shiva giáo, trở thành quốc giáo. Từ thế kỷ 10, các thương nhân Ả Rập đã mang tôn giáo và văn hóa đạo Hồi vào khu vực. Chăm Pa có vai trò trung chuyển quan trọng trên con đường hồ tiêu từ vịnh Pec-xich tới miền nam Trung quốc và sau này là con đường thương mại trên biển của người Ả Rập, xuất phát từ bán đảo Đông Dương – nơi xuất khẩu trầm hương. Mặc dù giữa Chăm Pa và đế quốc Khmer luôn có chiến tranh, nhưng thương mại và văn hóa vẫn được giao lưu về cả hai phía. Hoàng gia của hai vương quốc cũng thường xuyên lấy lẫn nhau. Chăm Pa còn có quan hệ thương mại và văn hóa với các đế quốc hùng mạnh trên biển như Srivijaya và sau này với Majapahit trên bán đảo Mã Lai.

Tôn giáo, tín ngưỡng[sửa|sửa mã nguồn]

jatalinga phân tầng vào thế kỷ 10 ở Mộtphân tầng vào thế kỷ 10 ở nhà thời thánh Mỹ SơnTrước khi bị vua Lê Thánh Tông chinh phục năm 1311, tôn giáo chính của người Chăm là Ấn Độ giáo, và nền văn hóa truyền thống Chăm cũng chịu tác động ảnh hưởng thâm thúy của văn minh Ấn Độ. Ấn Độ giáo ở Chăm Pa hầu hết là Shiva giáo, tức là đạo thờ thần Shiva, và có tác động ảnh hưởng của những yếu tố tôn giáo địa phương như thờ nữ thần Đất Yan Po Nagar. Biểu tượng chính của tôn giáo Shiva của người Chăm là linga, mukhalinga, jatalinga, linga chia tầng và kosa [ 38 ] .

• Linga (hay còn gọi là lingam) là một cột trụ có hình dương vật đại diện cho Shiva. Các vua Chăm thường xuyên dựng và cúng các linga bằng đá để thờ ở trung tâm các đền tháp của hoàng gia. Tên mà vua Chăm đặt cho một linga sẽ bao gồm tên của nhà vua và đuôi “-esvara,” tức là Shiva[39].
• Mukhalinga là một linga mà trên đó có vẽ hoặc chạm hình ảnh Shiva dưới dạng hình người hay hình khuôn mặt.
• Jatalinga là một linga mà trên đó chạm phong cách điển hình của Shiva là kiểu tóc búi.
• Linga phân tầng là một cột linga chia làm ba phần đại diện cho ba thể (trimurti) của thượng đế trong Ấn giáo: phần dưới cùng, là một khối hình lập phương, tượng trưng cho Brahma; phần ở giữa, là một hình lăng trụ tám mặt, đại diện cho Vishnu; và phần trên cùng, có hình tròn, đại diện cho Shiva.
• Kosa là một khối kim loại hình trụ được sử dụng để che phủ cho linga. Việc hiến tế một kosa để trang trí cho linga là một nét đặc trung độc đáo của đạo Shiva của người Chăm. Các vua Chăm thường đặt tên cho các kosa đặc biệt cũng theo cách họ tự đặt tên cho các linga[40].

Việc Ấn giáo là một tôn giáo chiếm lợi thế của người Chăm bị gián đoạn từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 10 khi triều đại Indrapura ( Đồng Dương ở tỉnh Quảng Nam thời nay ) theo Phật giáo Đại thừa. Phong cách thẩm mỹ và nghệ thuật Phật giáo Chăm Pa thời Đồng Dương được công nhận là một trong những phong thái độc lạ .Trong thế kỷ 10 và những thế kỷ sau, Ấn Độ giáo lại trở thành tôn giáo chính của Chăm Pa. Một số nơi vẫn còn lưu giữ những khu công trình tôn giáo và cũng là những khu công trình kiến trúc và nghệ thuật và thẩm mỹ của thời kỳ này như Mỹ Sơn, Khương Mỹ, Trà Kiệu, Chánh Lộ và Tháp Mẫm .Hồi giáo khởi đầu xâm nhập vào Chăm Pa từ sau thế kỷ 10, nhưng chỉ sau năm 1471 thì ảnh hưởng tác động của Hồi giáo mới rõ nét. Vào thế kỷ 17 thì hoàng gia Chăm đã theo đạo Hồi và cũng từ đó phần nhiều người Chăm mở màn theo đạo này, và khi vùng đất này bị sáp nhập vào Nước Ta thì hầu hết người Chăm ở đây đã theo đạo Hồi ( xem Hồi giáo Chăm Bani ). Phần lớn người Chăm đều là người Hồi giáo và cũng giống như người Java ở Indonesia, họ còn chịu nhiều ảnh hưởng tác động của Ấn giáo. Các văn bản của Indonesia còn ghi lại câu truyện công chúa Darawati, một công chúa Chăm đã ảnh hưởng tác động đến chồng là Kertawijaya, người quản lý đời thứ bảy của Majapahit, tương tự như như câu truyện với Parameshwara, người đã cải đạo Hồi cho hoàng gia Majapahit. Ngôi mộ của Putri Champa ( công chúa Chăm ) vẫn còn thấy ở Trowulan, nơi xưa kia là kinh đô của Majapahit .

Kiến trúc, điêu khắc[sửa|sửa mã nguồn]

Kiến trúc Chăm Pa được nghiên cứu và phân tích qua những tháp Chăm thờ những vị thần Ấn Độ giáo và những vị vua Chăm được hóa thần còn sót lại cũng như dấu tích của những tòa thành cổ, tu viện phật giáo thời Indrapura. Về phong thái kiến trúc điêu khắc những tháp được những nhà nghiên cứu thường chia ra làm nhiều thời kỳ, mỗi một thời kỳ có những biến hóa khác nhau, dấu ấn riêng không liên quan gì đến nhau của người Chăm là kỹ thuật làm gạch kết dính để xây tháp và chạm trổ trên đá .Cùng với nền điêu khắc của người Khmer và người Java, nền điêu khắc Chăm Pa là một trong ba nền điêu khắc chịu tác động ảnh hưởng của Ấn Độ đạt tới tầm cỡ quốc tế. Tuy tác động ảnh hưởng nhiều từ nền điêu khắc Ấn Độ, Java và Khmer nhưng điêu khắc Chăm Pa vẫn có những tính độc lạ riêng. Xu thế hướng tới tượng tròn của phần nhiều tổng thể những hình chạm khắc dưới dạng phù điêu, trong điêu khắc Chăm Pa rất ít có khung cảnh chung mà nhấn mạnh vấn đề vào từng hình tượng, ví dụ như bức phù điêu tiên nữ Apsara đang múa được tìm thấy ở Trà Kiệu biểu lộ bàn tay to, cánh tay cong. Chính vì vậy thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc của Chăm Pa mang tính ấn tượng nhiều hơn là tả thực, tính ấn tượng hoàn toàn có thể nói là đặc thù quan trọng tạo nên vẻ đẹp độc lạ của thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc cổ Chăm Pa .

Chữ viết, bia ký[sửa|sửa mã nguồn]

Bia ký chữ Phạn-Chăm cổ ở Phan RangVăn hóa Ấn Độ ảnh hưởng tác động vào Chăm Pa từ những thời kỳ đầu, dẫn tới những trước tác về pháp luật, chính trị xã hội đều xuất hiện ở Chăm Pa, được những vua chúa Chăm vận dụng và ưa thích. Chữ bắc Phạn ( Sanskrit ) đã được người Chăm tiếp thu từ những thế kỷ đầu công nguyên, những chữ viết trên bia Võ Cạnh ở thế kỷ 3 với cách viết rất gần với kiểu viết của những bia ký vùng Amaravati ở Nam Ấn Độ, tuy nhiên chữ viết của Chăm Pa trong hơn 10 thế kỷ sống sót của mình cũng liên tục đổi khác tương ứng với những thời kỳ tác động ảnh hưởng từ những vùng khác nhau ở Ấn Độ, từ thế kỷ 6 đến thế kỷ 8, chữ Phạn ở Chăm Pa có dạng tự vuông của vùng bắc Ấn, nhưng từ thế kỷ 9 trở đi chữ Phạn ở Chăm Pa lại có dạng tự tròn của vùng nam Ấn, hoàn toàn có thể nhận định và đánh giá Chăm Pa là vương quốc tiên phong có chữ viết sớm nhất Khu vực Đông Nam Á. Xuất phát từ dạng tự của chữ Phạn, người Chăm đã bỏ những phụ ghi âm vốn không có trong tiếng Chăm và 1 số ít ký hiệu mới được bổ trợ thành một dạng chữ Phạn-Champa, theo những nhà nghiên cứu tiếng Chăm có 65 ký hiệu và 24 chân ngữ bắt nguồn từ mạng lưới hệ thống chữ thảo ( Akhar Thrah ) của Ấn Độ .Theo thống kê của những học giả người Pháp vào năm 1923, số bia ký Chăm đã được biết là 170, tổng thể những bia ký Chăm đều được khắc lên đá thành những tấm bia to và đẹp và 1 số ít bia ký khác được khắc lên tường của những tháp Chăm. Các văn bia cổ Chăm Pa là những văn bản gần như duy nhất bộc lộ sáng tạo độc đáo của những vị vua và triều đình, trong số 123 bia ký hoàn toàn có thể hiểu được nội dung thì 92 bia nói về Shiva giáo, 5 bia về thần Brahma, 3 bia về thần Visnu, 7 bia về đức Phật và 21 bia không rõ tính tôn giáo .

Văn học, ghi chép[sửa|sửa mã nguồn]

Do chịu nhiều ảnh hưởng tác động thâm thúy văn hóa truyền thống Ấn Độ vì vậy ý nghĩa văn chương được bộc lộ trong những bia ký, những tác giả bia ký nỗ lực dùng lời lẽ văn hoa, nhiều điển tích và ẩn dụ của văn học Ấn Độ để biểu lộ ý tưởng sáng tạo của mình, cho nên vì thế mà văn bia Chăm Pa là một mảng quan trọng nhất của văn học Chăm Pa, những bia ký Chăm Pa bằng chữ Phạn được viết hầu hết theo những thể thơ của Ấn Độ, văn học Ấn Độ qua hình thức truyền khẩu trong dân gian chắc cũng xuất hiện ở Chăm Pa, điều này được thế hiện qua việc người Chăm dựng đền thờ Rsi Valmiki, người được coi là tác giả của sử thi Ramayana cũng như những bức phù điêu bộc lộ những nhân vật có trong sử thi Ramayana như chàng Rama, nàng Sita. Ngoài bộ sử thi Ramayana, những bộ sử thi khác của Ấn Độ cũng được thông dụng ở Chăm Pa như bộ Mahabharata và thậm chí còn là truyện ngụ ngôn Ấn Độ qua bộ Bhagavata .

Theo ghi chép của Mã Đoan một thông ngôn của Trịnh Hòa (nhà Minh, Trung Quốc) đến Vijaya vào đầu thế kỷ 15 – khoảng năm 1413 được thể hiện trong cuốn sách sau này của ông là Ying-yai Sheng-lan (Doanh nhai thắng lãm), thì văn bản ghi chép trong xã hội Chăm Pa thời kỳ này được miêu tả:

Về việc viết chữ, họ không có giấy hay bút, họ dùng [hoặc] da dê kéo mỏng hay vỏ cây hun khói đen, và họ gấp nó lại thành hình một quyển kinh sách, [trong đó], với phấn trắng, họ viết chữ để ghi lại thành tài liệu lưu trữ.

Âm nhạc, ca múa[sửa|sửa mã nguồn]

Các cô gái Chăm trong đội vũ công Phan Rang

Âm nhạc và ca múa có vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của người Chăm, ở các tín ngưỡng như lễ năm mới Rija Nagar, lễ Kate vào tháng 7 Chăm lịch, lễ cầu đảo, lễ mở cửa tháp. Việc dùng các hình thức nhạc cụ tùy thuộc vào tính chất các buổi lễ và các hình thức sinh hoạt khác nhau. Trống Baranâng và trống gineng là loại trống tiêu biểu cho nhạc cụ gõ của người Chăm. Trong nhạc cụ hơi, chiếc kèn Saranai có vị trí đặc biệt. Múa là loại hình nghệ thuật gắn bó với người Chăm như hình với bóng rất phong phú và độc đáo, người Chăm có các điệu múa khác nhau như: múa sinh hoạt, múa tôn giáo, múa tập thể, múa độc diễn, múa đạo cụ và múa bóng.

Tổ chức xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Cho đến nay, những khu công trình nghiên cứu và điều tra dân tộc bản địa học và điền dã cũng như tổng quan những nghiên cứu và điều tra về xã hội người Chăm đều tập trung chuyên sâu vào người Chăm tân tiến. Đến nay chưa có một khu công trình điều tra và nghiên cứu lịch sử vẻ vang nào, nhất là những khu công trình dựa trên khảo cứu văn bia hay văn tịch cổ của người Chăm cho ra những Kết luận khách quan có chứng cứ về xã hội Chăm Pa cổ, tuy nhiên từ những sử liệu, bia ký rời rạc tất cả chúng ta hoàn toàn có thể điểm được 1 số ít yếu tố trong tổ chức triển khai xã hội Chăm Pa .
Các bia ký và những tác phẩm điêu khắc không bộc lộ cho thấy bất kể một thiết chế lao lý nào, tuy nhiên qua ghi chép của Mã Đoan tới đây vào đầu thế kỷ 15 hoàn toàn có thể cho tất cả chúng ta thấy một phần nào về pháp luật của Chăm Pa thời kỳ đó :

Về các tội bị trừng phạt [tại] xứ sở này:

• Đối với các tội nhẹ, họ dùng việc đánh vào lưng bằng một sợi mây.
• Đối với các tội nặng, họ cắt mũi.
• Đối với tội cướp, họ chặt tay.
• Đối với tội ngoại tình, đàn ông và đàn bà bị khắc lên mặt sao cho thành vết sẹo.

Hệ thống quý phái[sửa|sửa mã nguồn]

Một số nghiên cứu dựa trên nền văn hóa Ấn hóa của người Chăm đều trình bày xã hội dưới dạng các đẳng cấp (caste)[41] trong kinh Vệ Đà trước khi đi vào khảo cứu các di tích văn hóa nghệ thuật Chăm Pa còn lại. Theo đó, xã hội Vệ Đà có bốn đẳng cấp, đứng đầu là đẳng cấp giáo sĩ Brahman chuyên về thờ cúng, tiếp theo là đẳng cấp Ksatria tức chiến binh có nhiệm vụ bảo vệ các đẳng cấp kia[42]. Các học giả hiện đại theo xu hướng nghiên cứu thực chứng đã tỏ ra dè dặt hơn và không đề cập gì từ phương diện nghiên cứu sử học, nhất là từ các tài liệu văn bia về cơ cấu xã hội của Chăm Pa cổ. Các sự kiện lịch sử, như việc Lưu Kế Tông, một người Việt chứ không phải người Chăm làm vua Chăm Pa cho dù chỉ có ba năm (983-986)[43] rồi bị người Chăm đoạt lại vương vị cũng chứng tỏ cơ cấu xã hội Chăm Pa cổ phức tạp hơn trong kinh Vệ Đà nhiều. Tóm lại, việc xem xã hội Chăm Pa cổ là xã hội Vệ Đà với bốn đẳng cấp như ở Ấn Độ cổ (hay năm đẳng cấp với đẳng cấp thứ năm là ngoại nhân[41]) cần được nhìn nhận rất thận trọng vì chưa có công trình nghiên cứu nào từ cứ liệu văn khắc Chăm cổ chứng minh.

Chế độ mẫu hệ[sửa|sửa mã nguồn]

Nhiều học giả trong nước [ 44 ] trên cơ sở điều tra và nghiên cứu chính sách mẫu hệ vẫn còn sống sót của người Chăm lúc bấy giờ và trên cơ sở nghiên cứu và điều tra đơn cử những cặp linga – yoni, đặc biệt quan trọng là linga phân tầng, cả linga phân làm ba tầng thể trimutri ( ba thể của Thượng đế ) và hai tầng ( linga và yoni – âm và dương [ 44 ] ) được đặt trên bệ đá hình vuông vắn có khe để nước chảy thoát ra chính là yoni được đặt bên dưới linga, thì cho rằng ở xã hội Chăm cổ vai trò của người phụ nữ trong xã hội cũng rất to lớn. Tuy nhiên, cũng giống như ở trên, đấy mới chỉ là một suy luận chứ chưa có những tài liệu văn bia chứng tỏ và chưa có khu công trình nghiên cứu và điều tra lịch sử dân tộc dựa trên những văn khắc Chăm cổ nào đề cập đến việc này .

Thể chế chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Nền quân chủ[sửa|sửa mã nguồn]

Vương quốc Chăm Pa bị diệt vong, di tích lịch sử để lại cũng như những ghi chép từ sử liệu không đủ để xác lập tổng thể những đời vua và những thông tin chi tiết cụ thể về năm quản lý của toàn bộ những vua. Các nhà nghiên cứu địa thế căn cứ vào nhiều nguồn tài liệu, trong đó có cả những bia khảo cổ, di tích lịch sử của người Chăm, tới nay xác lập được khoảng chừng 10 triều đại với gần 100 vị vua Chăm Pa .

Một số vua Chăm Pa được gọi tên phiên âm theo tiếng Hán, theo cách gọi của các thư tịch cổ của Việt Nam và Trung Quốc. Một số vị có tên Chăm được phục hồi qua đối chiếu tên bằng tiếng Phạn và tiếng Hán, như Cambhuvarman tức Phạm Phan Chí hoặc Kandharpadjarma tức Phạm Đầu Lê…, do được xuất hiện trong cả bi ký Chăm và thư tịch Hán.

Hệ thống Mandaladasia[sửa|sửa mã nguồn]

Các học giả hiện đại quan niệm thể chế chính trị và hành chính của vương quốc Chăm Pa theo hai thuyết trái chiều nhau. Mặc dù những học giả đều thống nhất việc vương quốc Chăm Pa bị chia nhỏ thành bốn địa khu ( Panduranga, Kauthara, Vijaya, Amaravati ) chạy từ nam lên bắc dọc theo bờ biển Nước Ta thời nay và được thống nhất bởi ngôn từ, văn hóa truyền thống và di sản chung. Tuy nhiên, những học giả không thống nhất việc những địa khu này có cùng thuộc một thực thể chính trị đơn nhất, hay là những địa khu trọn vẹn độc lập với nhau như là những tiểu quốc. Nhiều tác giả ý niệm Chăm Pa là một liên bang gồm có nhiều tiểu quốc, tuy có chính quyền sở tại TW thống nhất nhưng những tiểu vương trọn vẹn tự quyết quản lý tiểu quốc của mình. Một trong thực tiễn là không phải khi nào những tài liệu lịch sử dân tộc cũng phong phú và đa dạng so với mỗi địa khu ở toàn bộ những quá trình. Ví dụ, vào thế kỷ 10, tài liệu về Indrapura rất đa dạng và phong phú trong khi ở thế kỷ 12 lại rất giàu tài liệu về Vijaya ; còn sau thế kỷ 15 thì tài liệu về Panduranga rất nhiều mẫu mã. Một số học giả xem việc dịch chuyển của những tài liệu lịch sử vẻ vang trên là phản ánh việc di tán của Hà Nội Thủ Đô Chăm Pa và ý niệm Chăm Pa nếu không phải là một thể chế chính trị đơn nhất thì cũng là một liên bang những tiểu quốc và việc tài liệu nhiều mẫu mã chính vật chứng cho điều này là thủ đô hà nội của Chăm Pa. Các học giả nhận thấy, thế kỷ 10 tài liệu về Indrapura rất nhiều mẫu mã, có lẽ rằng xuất phát từ nguyên do đây là TP. hà Nội của Chăm Pa. Các học giả khác không nhất trí như vậy và cho rằng Chăm Pa chưa khi nào là một vương quốc thống nhất và không cho rằng việc giàu cứ liệu ở một quy trình tiến độ lịch sử dân tộc là cơ sở để cho rằng đó là TP. hà Nội của vương quốc thống nhất. [ 45 ]
Trong khi có nhiều khu công trình nghiên cứu và điều tra về đời sống, hoạt động giải trí kinh tế tài chính và cơ cấu tổ chức, tổ chức triển khai và những mặt khác nhau của người Chăm tân tiến thì chưa có những khu công trình điều tra và nghiên cứu như vậy cho vương quốc Chăm Pa cổ. Lý do cũng thật dễ nhận thấy vì những gì thuộc về thượng tầng kiến trúc là những thứ khó còn lại với thời hạn và sử liệu về một vương quốc có thời đã dựng nền những đền tháp rực rỡ tỏa nắng chạy dài suốt ven biển miền Trung Nước Ta thời nay cũng chỉ còn qua những phế tích .Qua những khu công trình nghiên cứu và điều tra lịch sử vẻ vang, những tác giả cho rằng nền kinh tế tài chính Chăm Pa xưa đa phần dựa vào những hoạt động giải trí nông nghiệp, sản xuất đồ thủ công bằng tay và thương mại. Các dấu vết còn lại ở miền Trung Nước Ta của những mạng lưới hệ thống thủy lợi phức tạp và những giống lúa có chất lượng cao đặc trưng riêng của miền Trung được xem là những vật chứng của một nền kinh tế tài chính nông nghiệp trồng lúa nước đã tăng trưởng cao [ 46 ] .Vương quốc Chăm Pa xưa có được vị trí thuận tiện cho sự tăng trưởng thương mại đường thủy. Các cảng biển của vương quốc là những điểm trung chuyển giao lưu sản phẩm & hàng hóa quốc tế cũng như để xuất khẩu những mẫu sản phẩm đa phần từ khai thác rừng ở miền thượng của những đồng bằng ven biển và Tây Nguyên. Từ thế kỷ 10, những cảng của Chăm Pa đã được biết đến như thể những thương cảng quan trọng trên Biển Đông, nằm trên hành trình dài thương mại đường thủy giữa phương Đông và phương Tây vẫn được gọi là ” Con đường tơ lụa trên biển “. [ 46 ] Các loại sản phẩm xuất cảng của Chăm Pa là loại sản phẩm của sản xuất đồ bằng tay thủ công như những đồ gốm sứ, đất sét và cả những loại sản phẩm khai thác miền rừng như sừng tê, ngà voi quý hiếm, và đặc biệt quan trọng là trầm hương, và cả của hoạt động giải trí khai thác tổ yến trên những hòn đảo ngoài khơi. [ 46 ]

Về phương tiện thanh toán trong giao dịch thương mại, Theo ghi chép của Mã Đoan một thông ngôn của Trịnh Hòa (nhà Minh, Trung Quốc) đến Vijaya vào đầu thế kỷ 15 – khoảng năm 1413 được thể hiện trong cuốn sách sau này của ông là Ying-yai Sheng-lan (Doanh nhai thắng lãm), thì giao dịch thời kỳ này được miêu tả:

Trong giao dịch mua bán, họ hiện dùng vàng nhạt màu, non tuổi, có độ [ròng] bảy mười phần trăm, hoặc [họ dùng] bạc.

Dân tộc dân cư[sửa|sửa mã nguồn]

Thiếu nhi người Ê Đê tại Buôn Ma Thuột. Người Ê Đê trong bia ký Chăm Pa gọi là Rang Đê là tên gọi chung cho người Eđê và Jarai vốn từng là một trong những dân cư quan trọng của Vương Quốc Chămpa thuộc tiểu quốc Vijaya miền Bắc Chămpa .Người Chăm trong thời vương quốc Chăm Pa lịch sử vẻ vang gồm có hai bộ tộc chính là bộ tộc Dừa ( Narikelavamsa ) và Cau ( Kramukavamsa ). Bộ tộc Dừa sống ở Amaravati và Vijaya trong khi bộ tộc Cau sống ở Kauthara và Pandaranga. Hai bộ tộc có những cách hoạt động và sinh hoạt và phục trang khác nhau và có nhiều quyền lợi xung đột dẫn đến tranh chấp thậm chí còn cuộc chiến tranh. Nhưng trong lịch sử dân tộc vương quốc Chăm Pa những mối xung đột này thường được xử lý để duy trì sự thống nhất của quốc gia trải qua hôn nhân gia đình. [ 47 ]Bên cạnh người Chăm, gia chủ vương quốc Chăm Pa xưa còn có cả những tộc người thiểu số gốc Nam Đảo và Mon-Khmer và ở phía Bắc Chăm Pa còn có cả người Việt .

Di sản thời nay[sửa|sửa mã nguồn]

Rất nhiều tháp cổ của người Chăm vẫn còn ở miền Trung Nước Ta. Một nổi bật về kiến trúc là nhà thời thánh Mỹ Sơn gần Hội An. Thánh địa Mỹ Sơn bị bom Mỹ hủy hoại nặng nề trong cuộc chiến tranh nhưng đã được phục chế lại sau cuộc chiến tranh từ thập niên 1980 với những góp phần to lớn của kiến trúc sư Ba Lan Kazimierz Kwiatkowski ( 1944 – 1997 ). Năm 1999, nhà thời thánh Mỹ Sơn được UNESCO công nhận là di sản văn hóa truyền thống quốc tế .Ngoài ra còn có những di tích lịch sử tháp Chăm ở miền Trung vẫn được hội đồng người Chăm lúc bấy giờ sử dụng để thờ tự như :

Các hiện vật điêu khắc Chăm phong phú nhất có tại Bảo tàng Chăm Đà Nẵng (trước đây là “Musée Henri Parmentier”) ở thành phố biển Đà Nẵng. Viện bảo tàng được thành lập từ năm 1915 bởi học giả người Pháp và đến nay vẫn được xem là một trong những bảo tàng lớn ở Đông Nam Á. Các hiện vật Chăm cũng có mặt tại các viện bảo tàng khác như:

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://thoitrangredep.vn
Category: Hoa