Đại thi hào Nga Aleksandr Puskin: Hạnh phúc không bình ổn

Aleksandr Puskin và Natalia Goncharova.

Những mơ mộng thanh xuân

Trong cuộc sống của đại thi hào Nga, phụ nữ chiếm một vị trí vô cùng to lớn. Nhà thơ tiếp nhận mỗi một cơn si tình của mình như một tình yêu duy nhất có thể có được trong đời, say đắm, trăn trở, đớn đau, viết thơ dâng tặng ý trung nhân rồi – như vẫn thường xuyên xảy ra – bỗng dưng cụt hứng và nguội lạnh tức thì… Năm 1829, trong tập album kỷ niệm của chị em nhà Ushakov, Puskin đã ghi lại danh sách hài hước những mỹ nhân mà ông từng si mê trong những khoảnh khắc khác nhau của cuộc đời mình, trong đó có 37 cái tên (nên nhớ rằng Puskin đã mất vì đấu súng năm 38 tuổi!). Cho tới hôm nay vẫn lưu truyền một lời thổ lộ của Puskin trong lá thư gửi mỹ nhân V.F. Vyazemskaya năm 1830: “Hôn lễ của tôi với Natalia (và cũng phải rằng đó là tình yêu thứ 130 của tôi) đã được quyết định”.

Các tài liệu để lại cho biết, mối tình đầu của Puskin là Yekaterina Pavlovna Bakunina (1795-1869), chị gái của một người bạn học trong trường Lyceum Hoàng gia với Puskin. Yekaterina là con gái của một cận thần của Sa hoàng, có thời gian từng được giao quản lý Viện Hàn lâm Khoa học Nga. Chính bà đã là cảm hứng để đại thi hào Nga từ năm 1815 tới 1825 viết ra nhiều tuyệt tác lãng mạn…

Sau khi tốt nghiệm Lyceum Hoàng gia năm 1817, Puskin đã phải lòng đắm đuối Evdokia Ivanovna Golitsyna (1780-1850), người phụ nữ hơn đại thi hào tới 20 tuổi. Năm 1816, trở về từ châu Âu, nữ công tước đã mở một salon văn học tại St. Peterburg, thu hút rất đông tao nhân mặc khách ở “kinh đô phương Bắc”. Thiên hạ gọi là “nữ hoàng bóng đêm” vì bà có thói quen chỉ tiếp khách tới salon sau 10 giờ đêm. Puskin với tư cách một tài năng trẻ đã tìm tới salon của nữ công tước Golitsyna và mau chóng bị bà chủ hớp hồn. Nữ công tước đã không thể nào không để ý tới người hâm mộ tài hoa và trẻ trung này. Bà đã tiếp nhận tình yêu của Puskin với một thái độ hơi hờ hững và bình thản quen thuộc của mình. Nikolai Karamzin (1766-1826) đã viết về về dục vọng cháy bỏng này của đại thi hào: “Nhà thơ Puskin của chúng ta đã đã chết mê chết mệt Pifia Golitsyna và hiện nay tối nào cũng tới nhà của bà: nói dối vì yêu, giận dữ vì yêu, chỉ chưa viết thơ vì yêu thôi”…

Năm 1820, khi bị Sa hoàng đày xuống phương Nam, Puskin đã phải lòng Maria (1804 hoặc 1805-1863), con gái của tướng Nikolai Rayevsky, người sau này sẽ là phu nhân của công tước Sergei Volkonsky. Về sau, Puskin đã tặng mỹ nhân này nhiều bài thơ nổi tiếng, như “Trên những quả đồi Gruzia sương phủ”, “Đài phun nước ở Bakhtsisarai”… Các nhà nghiên cứu văn học cho rằng, Puskin cũng đã tặng Maria (Rayevskaya) Volkonskaya trường ca “Poltava” vì rất khâm phục việc bà từng theo người chồng đã bị Sa hoàng kết án lưu đày 20 năm đi tới Siberi…

Trong những năm 1823-1824, Puskin đã phải lòng mê mệt Yelizaveta Ksavelievna Vorontsova (1792-1880), cô con gái út của nhà tài phiệt người Ba Lan Ksaveri Bagnitsky, cháu gái của bá tước Potemkim. Nếu tin theo những bài thơ của Puskin thì dường như nhà thơ đã được yêu đáp lại… Yelizaveta Vorontsova đã tặng Puskin bức chân dung trong khung vàng của mình và một chiếc nhẫn làm bùa hộ mệnh, cuối đời Puskin vẫn luôn mang theo mình. Trong rất nhiều năm, đại thi hào đã vẽ chân dung Vorontsova bên lề các trang bản thảo thơ của mình. Varontsova cho tới cuối cuộc đời dài lâu của mình vẫn ghi nhớ những kỷ niệm ấm áp về Puskin và hàng ngày đọc đi đọc lại các tác phẩm của ông…

Thơ hay nhưng tình không đậm

Năm 1825, Puskin đã tặng bài thơ tình nổi tiếng “Anh nhớ mãi phút giây huyền diệu cho Anna Petrovna Kern (1800-1879). Anna sinh ra ở Oriol, họ thời con gái của bà là Poltoratskaya, cha là một nhà quý tộc, từng có nhiều mối quan hệ với cung đình. Ông nội bà từng chỉ huy dàn hợp xướng cung đình từ thời nữ hoàng Elizavet, ông ngoại từng là thống đốc tỉnh Oriol …

Thuở nhỏ, Anna sống cùng cha mẹ trong các điền trang do ông ngoại để lại ở thành phố Oriol rồi thành phố Dubny thuộc tỉnh Poltava. Đoạn đời đầu tiên của Anna cũng giống như rất nhiều mỹ nữ quý tộc ở nước Nga phong kiến. Chớm bước vào tuổi thanh xuân, bà đã được gả cho một người ở cỡ tuổi như cha bà, ông tướng Ermolai Kern, xuất thân từ một dòng họ quý tộc gốc mãi bên Anh quốc. Khi ấy, Anna mới 17 tuổi, còn tướng quân Ermolai đã 52 tuổi. Cuộc hôn nhân “lệch đũa” theo kiểu cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy đã khiến bà ngay từ đầu đã ác cảm với chồng. Anna ghi trong nhật ký: “Không thể nào yêu ông ấy được – tôi còn không được diễm phúc để có thể tôn trọng ông ấy nữa – tôi gần như là căm thù ông ấy”. Không yêu chồng nên bà cũng cảm thấy nhạt nhẽo với chính các cô con gái mà bà sinh ra với chồng. Hai công nương của gia đình tướng Ermolai Kern vì thế đều được gửi vào trường học nội trú trong Điện Smolnyi ngay từ tấm bé.

Năm 1819, hai năm sau khi xuất giá tòng phu, lần đầu tiên gia đình Kern lên chơi kinh đô Peterburg và ở tại nhà một bà dì của Anna. Tại đây, lần đầu tiên “thiên thần sắc đẹp trắng trong” được nhìn thấy một thanh niên vóc người nhỏ nhắn, trông khá kỳ dị, mà thiên hạ đồn rằng làm thơ rất hay. Khi đó, Anna chưa có ấn tượng đặc biệt gì về Puskin. Ở thời đó, tại nước Nga cũng có phong trào người người làm thơ, nhà nhà làm thơ. Hơn nữa, ngoại hình không mấy trang nhã của Puskin khiến thi nhân ngay từ đầu đã không được mỹ nhân ưa thích. Chỉ vài năm sau đó, khi thiếu phụ Anna bùng cháy cảm xúc yêu đương với điền chủ Rodziakov, người cũng tràn trề thi hứng nên đã giới thiệu với bà những bài thơ của Puskin, thì Anna mới bắt đầu để ý tới “vầng mặt trời thi ca Nga”. Và rồi số phận đã giúp cho bà gặp lại Puskin.

Tháng 6/1825, trên đường tới Riga (nay là thủ đô Latvia), Anna Kern rẽ vào thăm trang trại của bà dì Prasovia Osipova tại làng Trigorskoye thuộc tỉnh Pskov. Lúc này, Puskin đang chịu cảnh lưu đày ở gần khu trang trại đó và thi nhân cũng là người khách thường xuyên của gia tộc Osipov trong những cuộc vui đầy lãng mạn cùng giới trẻ. Anna đã ở đó ba tuần. Vừa gặp mỹ nhân, Puskin, với bản tính dễ yêu truyền thống của các thi nhân, đã phải lòng ngay. Và tuyệt tác “Anh nhớ mãi phút giây huyền diệu”… ra đời.

Thế nhưng, có lẽ trong đời thực Anna đã không chỉ làm thi nhân xúc động bởi cảm giác yêu đương ngây ngất như trong thơ mà còn làm Puskin “khó ở” bởi sự giăng hoa “vốn sẵn tính giời” của bà. Đến mức, hai ngày sau khi Anna đã rời khỏi Trigorskoye, Puskin đã viết trong thư gửi cho một người bạn: “Đêm nào tôi cũng đi ra vườn và thì thào: nàng đã từng ở chính nơi này – viên đá mà nàng vấp chân phải giờ đang được đặt trên bàn tôi cạnh cành hướng nhật quỳ đã héo, tôi đang viết rất nhiều thơ – mọi sự, nếu bạn muốn nghĩ thì có thể cho là tình yêu, nhưng tôi thề là không phải thế. Nếu tôi yêu thực hẳn hôm chủ nhật vừa rồi tôi đã phát rồ lên vì ghen tuông, nhưng thực ra tôi chỉ cảm thấy ngán ngẩm”…

Còn trong lá thư gửi cho chính Anna Kern vào giữa tháng 8-1825 (chưa đầy hai tháng sau), Puskin đã nặng lời châm biếm: “Ta đọc đi đọc lại lá thư của nàng và thốt lên: Yêu thương ơi! Tuyệt vời ơi! Thiên thần ơi!.. Nhưng rồi lại nói: Tệ quá! Xin lỗi nhé, người dịu dàng tuyệt vời ơi! Không có gì hoài nghi về việc nàng là thiên thần nhưng có điều đôi khi nàng lại không đủ tỉnh táo… Nàng nghĩ rằng tôi không hiểu tính cách của nàng. Nhưng tôi thì cần gì mà phải quan tâm đến nó, tôi cần gì đến nó – chẳng lẽ những thiếu phụ đẹp lại cần phải có tính cách? Quan trọng nhất là môi là mắt, là chân là tay”… Có lẽ nàng đã phải rất cay đắng khi đọc những dòng như thế từ người đã nâng nàng lên đỉnh cao mơ mộng bằng tuyệt tác “Anh nhớ mãi phút giây huyền diệu”… Không ngẫu nhiên mà sau này chính Anna Kern đã phải tâm sự: “Tôi nghĩ rằng thực sự Puskin chỉ yêu có hai người phụ nữ: đó là nhũ mẫu và nàng thơ của ông”. Tuy thế, giữa hai người vẫn duy trì được những mối liên hệ qua thư từ. Puskin đã viết gửi Anna những dòng đùa vui: “Vĩnh biệt nhé, thiên thần. Tôi hóa dại gục dưới chân em đó”… Rồi thi nhân còn hỏi đùa Anna: “Thế bệnh thống phong của chồng nàng ra sao rồi?”. Và thi nhân cũng đùa cợt khuyên người đẹp nên bỏ phu quân đã ngán để đi theo tình nhân của các nàng thơ…

Anna Kern.

Cuối cùng vẫn phải hôn nhân

Tháng 5/1827, Puskin trở về St. Peterburg. Và đại thi hào đã phải lòng say đắm Anna Alekseyevna Olenina (1807-1888), con gái của Chủ tịch Viện Hàn lâm Mỹ thuật St. Peterburg, Aleksei Nikolaievich Olenin (1763-1843). Thậm chí Pusksin đã ngỏ lời cầu hôn với gia đình Olenin nhưng đã bị từ chối vì mỹ nữ Anna coi ông không phải là “một món hời”! Tuy nhiên, đại thi hào đã không lấy đó làm điều và năm 1829 đã tặng cho Anna Olenina một tuyệt tác: “Tôi yêu em đến nay chừng có thể”…

Tháng 12/1828, Puskin gặp Natalia Goncharova, người mà đại thi hào sẽ lấy làm vợ. Về sau, Puskin đã viết về cuộc gặp ấy như sau: “Khi tôi nhìn thấy nàng lần đầu tiên, tôi đã yêu nàng ngay và tôi đã cảm thấy chóng mặt”…

Natalia Goncharova sinh vào tháng 8-1812 tại điền trang Karia thuộc tỉnh Tambov, nơi gia đình nàng sơ tán về từ Moskva vì cuộc xâm lăng Nga của hoàng đế Pháp Napoleon. Mẹ nàng, cũng nổi tiếng là một tuyệt thế giai nhân, từng làm thị nữ trong triều. Cha nàng là con của một chủ nhà máy dệt vải phíp tại tỉnh Kaluga…

Natalia là người con thứ sáu trong gia đình, còn bé, được ông nội yêu chiều, điền trang mênh mông với nhiều hồ nước có thiên nga bơi lội, những con búp bê sang trọng và những bộ y phục được ông nội đặt may từ Paris. Chính ông nội đã rất không hài lòng khi cha mẹ đưa nàng lên Moskva ở phố Bolshaya Nikintinskaya mỗi mùa đông… Thế nhưng, nếu ông nội hiền từ và dễ tính bao nhiêu thì người mẹ của mỹ nhân lại càng nghiêm khắc bấy nhiêu. Bà là người có tính quyết đoán và độc tài. Khi những người xung quanh trầm trồ trước vẻ đẹp và sự hoàn hảo đầy chất cổ điển trên gương mặt xinh xắn của cô con gái mới lên 8 tuổi, bà chỉ làu bàu: “Con bé nó quá lành, không bao giờ làm gì sai quấy cả. Xưa nay, hồ nước càng lặng càng dễ có ma”… Bà mẹ hay tét các cô con gái, hay bé xé ra to và có lần giận dữ đã đập vỡ cả con búp bê bằng sứ mà ông nội đã mua từ Paris về cho Natalia. Cô bé ngoan lành không dám tỏ ra đau đớn… Đôi mắt cô rất hay trào lệ nhưng trong nhà, mẹ luôn cấm các con khóc, khác đi sẽ bị phạt nặng. Người mẹ duy trì một chế độ giáo dục rất nghiệt ngã với các cô con gái vốn không thế thì cũng đã rất sợ bà rồi.

Sống bên cạnh người cha cũng không phải là việc dễ chịu. Do một lần bị ngã ngựa nên ông đã bị suy giảm trí nhớ và chỉ trong những khoảnh khắc hiếm hoi mới lại tỏ ra tốt bụng, vui tính, như trước khi gặp nạn.

Tất cả những sự việc trên không thể không gây ảnh hưởng tới tính cách của Natalia. Nàng trở nên kiệm lời, thu mình lại và “quan ba cũng ừ, quan tư cũng gật”. Sau này, những nét tính cách đó của Natalia Goncharova bị giới thượng lưu đánh giá là dấu hiệu của sự “thiển cận”. Thực ra, tất cả những người con trong gia đình Goncharov đều được hưởng một nền giáo dục hoàn hảo.

Gia đình Goncharov rất yêu thơ Puskin, thuộc lòng nhiều bài của chàng, thậm chí còn chép cả thơ chàng vào các tập album. Thế nhưng, có lẽ thời thơ ấu, Natalia không bao giờ nghĩ rằng, khi lớn lên, nàng lại gắn bó số phận mình với Puskin một cách chặt chẽ và bi thiết đến thế…

Ở tuổi 15, Natalia Goncharova đã được coi như là đệ nhất mỹ nhân tại các dạ hội thượng lưu ở Moskva. Nàng xuất hiện ở đâu cũng có vô số những trang nam tử hâm mộ tụ quanh.

Nàng gặp Puskin lần đầu tại vũ hội tổ chức tại nhà vũ sư Yogel trên đại lộ Tviorsky mùa đông năm 1828, khi đó, nàng mới 16 tuổi, còn Puskin đã ở tuổi 29. Đối với thời đó, nàng là một thiếu nữ có vóc dáng khá cao – 1,77 m (Puskin thấp hơn nàng 9 cm), ngực tròn căng, thắt đáy lưng ong, da mướt như nhung, tóc bồng như lụa. Là một tuyệt đỉnh thi sĩ, luôn được các mỹ nhân các lứa tuổi mến mộ, si mê, lần đầu tiên Puskin cảm thấy tim đập mạnh, chân run rẩy khi nhìn thấy Natalia. Và nhà thơ nhờ người mai mối để cầu hôn. Tuy nhiên, Puskin đã bị gia đình nàng từ chối. Bà mẹ vợ tương lai không thích những tai tiếng của nhà thơ trên tình trường và sự thiếu tin cậy về mặt chính trị trong quan điểm của Puskin đối với triều đình. Natalia viết thư cho người ông nội yêu kính: “Cháu rất buồn khi biết những nhận xét không hay ho về anh ấy mà mọi người đã nói với ông và cháu xin ông hãy vì tình yêu dành cho cháu không nên tin vào những nhận xét ấy, vì đó không phải cái gì khác ngoài sự vu cáo thấp kém”.

Đau buồn vì bị cự tuyệt, Puskin tìm quên lãng bằng cách đi về xứ Cápcadơ. Và như một thi nhân đích thực, đã yêu thì rất hết lòng, ông đã viết tặng Natalia Goncharova nhiều tuyệt phẩm thi ca, như “Đức mẹ”, “Chàng và ông”… Để tăng thêm uy tín trước ông bà nhạc tương lai, nhà thơ cũng đã cố gắng cải thiện tình hình tài chính của mình. Và tới đầu mùa xuân năm 1830, Puskin bất ngờ qua một người quen tới từ Moskva nhận được lời chào từ gia đình Goncharov. Nhìn thấy trong đó lời mời kín đáo quay trở lại, Puskin đã về Moskva như bay trên đôi cánh của thiên thần tình yêu. Và ngay lập tức nhà thơ lại thêm một lần ngỏ lời cầu hôn và đã được chấp thuận. Lễ thành hôn của đôi uyên ương đã được cử hành ngày 18-2-1831 tại nhà thờ Phục sinh ở phố Bolshaia Nikitinskaya. Thật tiếc là trong buổi lễ này, Puskin đã không may vướng phải cái bục để cây thánh giá và tập Kinh Thánh, làm chúng rơi xuống đất. Khi cô dâu chú rể trao nhẫn cho nhau, một cái nhẫn đã bị rớt xuống đất. Và khi buổi lễ chưa kết thúc, cây nến thành hôn đã bị tắt… Puskin đã tái mặt đi và thốt lên: “Thôi rồi, toàn những điềm gở!”

Dù sao thì nhà thơ cũng đã vô cùng hạnh phúc khi đưa về nhà (lần đầu tiên ông được có nhà riêng) một người vợ trẻ xinh như mộng. Không lâu sau đám cưới, Puskin đã viết: “Tôi đã là người đàn ông có gia đình và hạnh phúc, tôi chỉ ước mơ rằng trong cuộc đời tôi sẽ không có gì thay đổi nữa vì không thể nào mơ ước được điều gì tuyệt vời hơn”. Trong giai đoạn đầu của cuộc sống vợ chồng, hai người đã cực kỳ hạnh phúc cùng nhau, dù đôi lúc cũng phải chịu cảnh túng thiếu. Bốn đứa con đã được lần lượt sinh ra… Mùa thu năm 1833, gia đình Puskin chuyển về St. Peterburg sống. Tình trạng liên tục có mang của Natalia cũng không cản trở nhiều những sinh hoạt thượng lưu nhộn nhịp. Nhờ chồng được phong một chức danh nhỏ trong cung đình năm 1834 mà Natalia được tiếp cận với hoàng gia. Điều này đã khiến nàng cảm thấy mãn nguyện hơn, bù đắp cho những cấn cá rụt rè nảy sinh từ khi nàng còn phải sống với cha mẹ mình. Nàng cũng cảm thấy hãnh diện khi ngay cả Sa hoàng Nikolai I cũng tỏ ra say mê nhan sắc của nàng…

Không thể nói rằng Puskin thích thú với những niềm vui mới của vợ mình. Ông đã muốn về quê ở để có thể sáng tác tốt hơn, nhưng thật khó làm việc này. Nếu vợ của thi nhân không có mặt tại buổi vũ hội của Sa Hoàng, chồng nàng ngay lập tức sẽ bị khiển trách nặng nề. Nhan sắc cũng như những cử chỉ làm duyên trước những người hâm mộ mà Natalia không bao giờ coi là điều quá đáng đã làm dấy lên những đồn đại. Puskin đã nhận được vô số những lá thư nặc danh “kể tội” vợ ông này nọ trăng hoa. Tuy nhiên, thi nhân vẫn yêu vợ mình hết mực. Trong con mắt của Puskin, Natalia vẫn luôn là biểu tượng của sự thuần khiết tột cùng nên ông không bao giờ muốn nghĩ điều gì đó xấu về nàng, dù thiên hạ có nói ngả nói nghiêng bao nhiêu đi nữa.

Cũng phải nói rằng, dù rất thích các sinh hoạt thượng lưu, Natalia vẫn là một người vợ tận tụy với chồng con, luôn cố gắng giúp đỡ nhà thơ trong mọi việc.

Năm 1834, tình cờ trong một vũ hội, Natalia gặp viên sĩ quan kị binh người Pháp 22 tuổi Georges d’Anthes. Những săn đón lịch lãm và nhiệt tình của d’Anthes đã khiến nàng có phần hãnh diện và nàng trung thực kể lại chuyện này với chồng. Thực ra, không phải lúc nào cũng thích thú với những săn đón đó, thậm chí nàng còn có lúc cảm thấy khó chịu khi d’Anthes cứ sấn sổ tới gần nàng… Nhìn chung, nàng chỉ đơn giản coi đó là một trò chơi thượng lưu nên không quá nặng lòng với nó. Thế nhưng, miệng lưỡi thiên hạ trong chốn thượng lưu cực kỳ nghiệt ngã. Ngày 4/11/1836, nhà thơ nhận được qua đường bưu điện một lá thư nặc danh có nội dung vu cáo, xúc phạm tới danh dự của ông và Natalia, cho rằng ông đã bị vợ cắm sừng. Chuyện gì xảy ra tiếp theo, mọi người đều rõ. Không còn chỗ để lùi, Puskin đã thách đấu súng với d’Anthes. Nam tước Heeckeren (cha nuôi của d’Anthes) đã cố gắng để làm lui lại thời hạn đấu súng và Puskin thoạt tiên cũng đồng ý như vậy. Thế rồi lại có tin d’Anthes định cưới chị gái của Natalia là Ekaterina Goncharova làm vợ. Puskin cho rằng, d’Anthes muốn lảng tránh đấu súng nên đã không nhượng bộ nữa.

Ngày 27/1/1837, trên dòng Sông Đen, Puskin đã bị d’Anthes bắn trọng thương. Phút lâm chung, ông đã viết cho người vợ đang bấn loạn vì đau khổ: “Anh hạnh phúc làm sao. Anh còn sống và em đang ở gần bên anh. Em hãy bình tâm. Em không có lỗi. Anh biết rằng em không có lỗi”.
Sau khi Puskin qua đời, người góa phụ ở tuổi 24 đã sống quằn quại trong tuyệt vọng, gày đi, xanh xao đi. Ánh mắt từng rạng ngời của nàng đã trở nên mờ đục. Nàng cứ mặc hoài những bộ váy áo đen tuyền. Nàng tập hợp toàn bộ các cuốn sách của chồng nhưng không thể nào đọc chúng: “Đọc anh ấy cũng giống như nghe thấy giọng nói của anh ấy, thực nặng nề”…

Natalia đã về quê ở hai năm liền theo đúng lời trăng trối của chồng: “Em hãy về quê. Hãy để tang anh hai năm rồi đi bước nữa, nhưng phải lấy một người đàn ông lương thiện”. Hết tang, Natalia quay trở lại St. Peterburg, nhưng hoàn toàn từ bỏ các sinh hoạt thượng lưu. Hàng năm, cứ đầu tháng giêng, tháng ra đi của chồng nàng, Natalia lại tự cách ly mình, ăn kiêng để hồi tưởng lại quá khứ.

Năm 1843, Natalia được giới thiệu làm quen với một người bạn của anh trai mình, tướng độc thân Lanskoi, 45 tuổi. Tới ngày 16/7/1844 đã diễn ra đám cưới giữa hai người.

Ông Lanskoi coi những người con của vợ đã có với Puskin như con đẻ của chính mình. Ông cũng có thêm với Natalia ba cô con gái nữa… Natalia đã nói về người chồng thứ hai của mình: “Một cái đầu nóng bỏng, một trái tim nhân hậu tột cùng – cũng giống hệt như Puskin”.

Có lần Natalia viết cho chồng: “Thiên chức của em là làm giám đốc trại trẻ. Chúa đã cho em những đứa trẻ từ khắp các bên và điều này không hề làm em cảm thấy phiền nhiễu, niềm vui của lũ trẻ cũng khiến em vui”. Và dẫu sau này nàng lại tham dự các vũ hội nhưng nơi quý giá và thân thương nhất đối với Natalia vẫn là gia đình nàng.

Nàng đã sống như thế cho tới phút trút hơi thở cuối cùng. Mùa thu năm 1863, Natalia bị cảm lạnh trong lễ rửa tội cho cháu. Và ngày 26/11/1863, nàng qua đời vì bị viêm phổi nặng. Trong phút lâm chung, nàng đã thầm thì: “Puskin, anh sẽ sống mãi!” Tuy nhiên, trên tấm bia mộ của nàng chỉ khắc họ Lanskaya của người chồng thứ hai.

Ai biết được, nàng có ngậm cười nơi chín suối hay không…