Ý nghĩa tranh Đám cưới chuột của làng tranh dân gian Đông Hồ

Nguồn gốc ra đời bức tranh dân gian Đông Hồ – Đám cưới chuột

Có lịch sử khoảng 500 năm tuổi, bức tranh Đám cưới chuột mang nội dung vừa hài hước, vừa châm biếm sâu xa. 

Bức tranh hài hước ở chỗ, làm sao lại có con chuột đi rước dâu, lấy vợ? Người nghệ nhân dân gian dã thổi hồn vào bức tranh, nhân hóa loài chuột để chúng mang dáng dấp con người, cũng biết làm đám cưới, lấy vợ. Châm biếm ở chỗ, chú rể chuột kia muốn đón dâu lại phải mang chim, mang cá cống cho mèo. 

Bức tranh dân gian Đông Hồ – Đám cưới chuột được in trên chất liệu giấy điệp (hay còn gọi là giấy dó)

Con mèo trong bức tranh đại diện cho tầng lớp thống trị, bóc lột trong xã hội xưa. Những chú chuột là hình ảnh ẩn dụ cho người nông dân lam lũ, thật thà, chất phác. Bức tranh không có chú thích gì. Nhưng bất cứ ai nhìn thấy cũng nhận ra sự ẩn dụ tinh tế của người nghệ nhân dân gian. Loài chuột vốn ranh ma, tinh quái, đa nghi, luôn cảnh giác với loại mèo – kẻ thù không đội trời chung, lại hóm hỉnh châm biếm mèo tham của hối lộ. Chính vì thế, bức tranh Đám cưới chuột ra đời nhằm châm biếm đả kích sâu sắc về chế độ phong kiến bất công, cổ hủ, thối nát, luôn chèn ép những người nông dân hiền lành “một nắng hai sương”.

Trong bức tranh đông hồ đám cưới chuột có bao nhiêu con vật?

Nhóm Chuột và Mèo: Bức tranh gồm có 12 con chuột và 1 con mèo

Nhóm con vật khác: Ngoài chủ đạo là chuột và mèo, thì bức tranh còn có những loài vật khác. Cụ thể: 1 con chim, 1 con cá và 1 con ngựa. 

Bức tranh được chia làm hai phần với 12 con chuột và một con mèo. Tầng trên là cảnh chuột dâng lễ cho mèo. Con mèo được vẽ ở góc tầng trên phía tay mặt, rất to, oai vệ đang đưa tay ra nhận lễ vật. Với bốn con chuột, con đi đầu hai tay dâng lên một con chim. Cong người, đuôi gập lại trông vẻ sợ sệt. Con thứ hai xách một con cá đang tiến theo sau. Mắt nhìn con mèo vẻ khép nép sợ sệt không kém gì con đầu. Hai con đi cuối thổi kèn nhưng ở tư thế đề phòng bất trắc, khi có chuyện là “vọt” nhanh.

Tầng dưới là cảnh đón dâu với tám con chuột. Dẫn đầu là con chuột đực, đầu đội mũ cánh chuồn. Mình mặc áo thụng xanh, chân đi hia. Ngồi trên lưng con ngựa hồng, quay nhìn về sau vẻ mặt vênh lên tự đắc. Bởi vì đỗ tiến sĩ vinh quy lại cưới được vợ đẹp.

Theo hầu phía sau là một con chuột đen cầm lọng. Và một con chuột nửa đen nửa trắng cầm biển đề hai chữ “nghinh hôn”. Con cầm lọng vẻ nghiêm trang, con cầm biển thì tinh nghịch luôn quay đầu trở lại nhìn kiệu cô dâu.

Bốn con chuột khác thì khiêng kiệu, hai con đi trước nhìn thẳng về phía trước. Hai con đi sau thì quay nhìn lại phía sau. Cô dâu chuột ngồi trong kiệu cũng vấn khăn, mặc áo gấm xanh. Nhìn chồng đang cưỡi ngựa đi phía trước vẻ tự hào mãn nguyện.

Bố cục tranh đám cưới chuột

Điểm đặc biệt của bố cục bức tranh Đám cưới chuột của làng tranh Đông Hồ đó là bố cục tranh theo tuyến tính tròn (hoặc tuyến tính hình chữ U nằm ngang). Nó vừa như một câu chuyện kể có tính nối tiếp (từ chỗ đám chuột đi cống mèo đến đi đón dâu), vừa thể hiện một vòng tuần hoàn của lẽ sống. Theo họa sỹ Lê Quốc Việt, tác giả cuốn sách Nghệ thuật Đồ họa cổ Việt Nam, tuyến tính chữ U này là một vòng tròn khép kín, một tuyến tính rất thanh bình yên ả, rất ngay ngắn và quy củ. Vòng tròn hoàn mỹ đó đã góp phần nói lên nội dung tư tưởng của bức tranh.

Chuột ôm Namecard do Golden Gift Việt Nam chế tác chào đón năm Canh Tý 2020

Nói về không gian xoay vòng này, họa sỹ, nhà phê bình Phan Cẩm Thượng, đồng tác giả cuốn sách Nghệ thuật Đồ họa cổ Việt Nam cho biết: “Tranh dân gian Việt Nam nói chung đều sử dụng không gian hai chiều, tức là không có chiều sâu thứ ba. Có hai loại không gian được áp dụng là thấu thị phi điểu (tức là nhìn như con chim bay trên trời nhìn xuống đất). Loại thứ hai là thấu thị tẩu mã (tức là nhìn như ngồi trên lưng ngựa mà thấy cảnh vật dàn trải sau lưng). Bức tranh Đám cưới chuột dùng lối không gian dàn trải thứ hai này”.

Theo Nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam cho biết: Bố cục tranh Đông Hồ chặt chẽ đến mức, ông từng thử bỏ một vài chi tiết nhằm tạo sự mới mẻ cho tranh nhưng người xem vẫn yêu thích các bức nguyên bản hơn.

Ý nghĩa Tranh đám cưới chuột Đông Hồ trong dân gian

Với hai tuyến nhân vật là chuột và mèo cùng đợc xây dựng chung trong một bức tranh, tùy từng góc nhìn mà ý nghĩa tranh đám cưới chuột Đông Hồ có thể được hiểu dưới 3 góc độ như:

Bức Tranh đám cưới chuột phản ánh nét văn hóa dân tộc

Bức tranh đám cưới chuột sử dụng màu sắc chủ đạo như đỏ, xanh, vàng, hiện lên khung cảnh đám cưới rực rỡ, nhộn nhịp. Mặt khác với nhân vật mèo, dù chuột có thể là kẻ thù “không đội trời chung” của nó, song mèo vẫn tỏ vẻ hài lòng, tán đồng ngày lễ lớn của đôi vợ chồng trẻ.

Qua tranh, ở phía tích cực bạn có thể nhận thấy một phần bản sắc văn hóa Việt Nam thời xưa. Ứng với các hình ảnh tượng hình, tượng thanh như ô, lọng, khèn, đoàn rước dâu kéo dài… Tranh đám cưới chuột khiến người ta nhớ lại những ngày tháng. Khi đám cưới không còn chỉ là việc riêng của một cá nhân, một gia đình. Mà nó còn là công việc trọng đại của một xóm làng, một xã hội thu nhỏ.

Bức tranh thể hiện ý nghĩa cộng sinh phát triển

Ngoài phản ánh nét văn hóa dân tộc thì sự cộng sinh cùng nhau phát triển cũng là một trong những ý nghĩ lớn mà tranh đông hồ đám cưới chuột hướng tới. Theo giáo sư Ngô Đức Thịnh, thuộc Viện Nghiên Cứu văn hóa thì hình ảnh chuột mang lễ vật đến dâng tặng cho mèo còn có ý nghĩa: tôi muốn tồn tại thì anh cũng cần phải tồn tại và tôi hạnh phúc thì anh cũng phải được hưởng niềm vui ấy. Đây như một bản thỏa thuận ngầm về sự sinh sôi giữa hai mặt đối lập, mà ở đó đích đến cuối cùng của nó đều là sự cam kết cùng nhau tồn tại, cùng nhau phát triển.