Trang phục cải lương sử Việt: Loay hoay giữ hồn dân tộc – Báo Công an Nhân dân điện tử

“Một lần, các bạn khách nước ngoài đi xem cải lương tuồng sử Việt quay sang hỏi tôi các nhân vật trong vở diễn là người nước nào. Thú thật, tôi cũng khó trả lời bởi vì có những trang phục của chúng ta thì rất giống Trung Quốc, cũng có những trang phục hoàn toàn là Việt Nam nhưng nó vẫn bị ảnh hưởng” – Lời than thở của NSƯT Trần Minh Ngọc không quá ngạc nhiên với những người làm nghề trang phục cải lương bởi đó là hiện trạng mà bấy lâu nay họ loay hoay đi tìm lời giải.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa truyền thống, tiến sỹ Mai Mỹ Duyên, thuật ngữ cải lương tuồng cổ mang nội hàm rộng, dùng để chỉ chung toàn bộ những vở diễn mà nội dung và hình thức màn biểu diễn có tính lịch sử dân tộc dân tộc bản địa ( huyền sử, dã sử, chính sử ) của Nước Ta, Trung Quốc, Ấn Độ … Theo đó, trang phục cải lương tuồng cổ thường được chia làm ba loại : Trang phục những vở tuồng sử Nước Ta, trang phục những vở có tích truyện từ Trung Quốc ( hay còn gọi là tuồng Tàu, tuồng Hồ Quảng ) và trang phục những vở cải lương Mông Cổ, Ấn Độ, Ba Tư …
Những vở tuồng Tàu như : ” Xử án Bàng Quý Phi “, ” Phụng Nghi Đình “, ” Dương Quý Phi ” … thì trang phục mang kiểu đặc trưng của Trung Quốc như những võ tướng đội mão kim quan có gắn lông chim trĩ, tay áo túm ; quan văn tay áo rộng, đội mão cánh chuồn dài, ngang … Còn những vở tuồng sử Nước Ta thường phản ánh những câu truyện trong cung cấm, nói về những ông hoàng, bà chúa, quan lại thì những nhân vật thường mặc mũ cao, áo dài thuần Việt .

Nghệ nhân Công Minh bày tỏ nỗi khổ của người làm nghề trang phục cải lương tuồng cổ trong một cuộc tọa đàm.

Ví dụ như trang phục của thái hậu Dương Vân Nga là đầu đội mấn, áo phụng dài nghiêm trang, kín kẽ, ngăn nắp, tay áo không quá thụng, rộng … Quan võ thì đầu đội mũ hình chóp, quan văn đội mũ cánh chuồn thẳng hơi hướng về phía trước để phân biệt với quan văn của tuồng Tàu .
Những trang phục có sự tìm tòi nghiên cứu và điều tra, biểu lộ sự am hiểu thâm thúy lịch sử vẻ vang dân tộc bản địa đã làm nên thành công xuất sắc cho những vở như ” Thái hậu Dương Vân Nga “, ” Câu thơ yên ngựa “, ” Tiếng trống Mê Linh “, ” Chất ngọc không tan ” … Tuy nhiên, những vở diễn được nhìn nhận cao về trang phục như trên vẫn còn rất là nhã nhặn bởi nghề làm trang phục cải lương tuồng cổ đang ngày càng mai một .
Theo Thạc sĩ Nguyễn Thị Tâm Anh, Đại học Mở TP Hồ Chí Minh, ước tính ở TP Hồ Chí Minh lúc bấy giờ có khoảng chừng 50 nghệ nhân làm nghề phong cách thiết kế trang phục cải lương trong đó điển hình nổi bật nhất phải kể đến nghệ nhân Công Minh ( gia tộc cải lương tuồng cổ Bầu Thắng – Minh Tơ ), nghệ nhân Kim Phượng – Bạch Nga ( gia tộc Huỳnh Long ), nghệ nhân Bảo Ly …
Đa số những nghệ nhân này đều gắn liền với những gia tộc cải lương nổi tiếng một thời. Nghệ nhân Công Minh thì nổi tiếng với những bộ áo giáp. Thành Châu thì chuyên sáng tạo những chiếc mão chạm ngọc, khắc rồng cực kỳ tinh xảo .
Theo thạc sĩ Nguyễn Ngọc Sang, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh, thời hạn đầu, những nghệ nhân phong cách thiết kế trang phục dựa theo mẫu mã quần áo Trung Quốc nhưng càng về sau vì lòng tự tôn dân tộc bản địa và do có nhiều điểm độc lạ giữa hai nền văn hóa truyền thống, lịch sử vẻ vang đã buộc nghệ nhân phải phát minh sáng tạo trên quan điểm tôn trọng văn hóa truyền thống – lịch sử vẻ vang dân tộc bản địa .
Để bảo vệ tính lịch sử dân tộc cho trang phục, những nghệ nhân phải tự mày mò, tìm chỗ dựa trong những cứ liệu lịch sử dân tộc như những tư liệu thành văn, hiện vật khảo cổ, những di tích lịch sử văn hóa truyền thống, phong tục tập quán, hội hè, khét tiếng, thậm chí còn là thần thoại cổ xưa, cổ tích …

Mỗi lần đoàn hát dựng vở mới nhờ thiết kế trang phục, các nghệ nhân phải nghiên cứu rất lâu, khảo sát tại các viện bảo tàng rồi dựa theo tính cách nhân vật, vai trò của nhân vật mới vẽ và chọn chất liệu phù hợp để may. Tất nhiên, họ cũng có những hư cấu, nhưng phải trong giới hạn cho phép, gắn liền với cứ liệu lịch sử.

Thời cải lương hưng thịnh tại TP Hồ Chí Minh, nghề làm trang phục cải lương làm không ngơi tay vẫn không kịp phân phối đơn hàng. Vài thập niên trở lại đây, đời sống cải lương ngày càng khó khăn vất vả, hiu hắt, hầu hết chuyển sang những đề tài xã hội để giảm thiểu ngân sách vở diễn khiến nghề làm trang phục cải lương tuồng cổ dần mai một .
Đa số những cơ sở đều hoạt động giải trí cầm chừng. Công tác giảng dạy đội ngũ nghệ nhân kế cận rơi vào thực trạng khủng hoảng cục bộ bởi hầu hết những cơ sở lưu truyền nghề theo phương pháp cha truyền con nối, không lưu truyền cho người ngoài gia tộc trong khi nghề này không mấy níu kéo thế hệ sau gắn bó .
Nghề làm trang phục cải lương mai một kéo theo sự sinh ra của những loại sản phẩm dễ dãi bởi nhiều nghệ nhân không còn mặn mà, tận tâm tìm tòi, điều tra và nghiên cứu. NSƯT Ca Lê Hồng nhận thấy trang phục của nhân vật Hai Bà Trưng trong vở ” Tiếng trống Mê Linh ” cũng na ná những nhân vật nữ trong ” Thái hậu Dương Vân Nga ” dù hai thời kỳ này cách rất xa nhau .

Số vở cải lương tuồng cổ lấy tích truyện Việt Nam có trang phục phù hợp niên đại vẫn còn khiêm tốn (ảnh mang tính chất minh họa).

Kiểu trang phục nữ đội mấn, mặc áo dài Open trong nhiều vở bất kể là nhân vật thuộc thời kỳ nào cũng là điều không hay. Hoặc mão của vua Nước Ta mà lại có tua rua che trước mặt không khác gì mão vua Trung Quốc. Dễ hiểu vì có nơi chỉ tối giản vài cụ thể của trang phục tuồng Tàu rồi bê vào tuồng Việt hoặc lấy trang phục của vở này xài cho vở khác cho đỡ tốn ngân sách .
Trước năm 1992, dù nhiều vở cải lương liên tục sinh ra nhưng trang phục thời gian này lại rất là lòe loẹt, diêm dúa, không đúng truyền thống cuội nguồn. Nguyên nhân bởi nghề làm trang phục còn tự phát, những nghệ sĩ có gì mặc nấy chứ không chăm chút nhiều cho trang phục .
Còn giờ đây tình hình cũng không khá hơn khi những đạo diễn, người chỉ huy nghệ thuật và thẩm mỹ của vở diễn và đoàn hát rất ít chú trọng đến trang phục và phó mặc cho diễn viên tha hồ lựa chọn. Để ở đầu cuối nó dẫn đến thực trạng mà nói như đạo diễn, NSƯT Trần Minh Ngọc : ” Diễn viên cải lương thường chỉ chăm sóc mặc làm thế nào cho mình thật đẹp, thật lộng lẫy, lấp lánh lung linh trên sân khấu chứ không chăm sóc đến yếu tố khác .
Nhưng so với người theo dõi thì phục trang không chỉ đẹp mà nó còn biểu lộ tính cách con người, bộc lộ thời đại, hiện thực xã hội nữa. Trong khi cải lương về đề tài xã hội, trang phục có khuynh hướng thiên về hiện thực và bộc lộ đúng tính cách nhân vật thì ở tuồng cổ, tôi thấy hơi tùy tiện. Cái này một phần là do diễn viên và cũng do nhà tạo mẫu ” .
Nghe nhiều phê bình về khâu trang phục, nghệ nhân Công Minh bức xúc phân trần rằng nghề của mình không khác gì làm dâu trăm họ. ” Họ đặt sao chúng tôi làm vậy chứ không được quyền có quan điểm gì nhiều, nhất là khi đó là diễn viên nổi tiếng “. Nhiều lúc ông bỏ công nghiên cứu và điều tra thì lại bị hoạnh họe, coi rẻ nên cứ họa sỹ phong cách thiết kế, diễn viên nhu yếu sao thì cơ sở cứ làm vậy, thích nâng cấp cải tiến thì nâng cấp cải tiến .

NSƯT Trần Minh Ngọc cho rằng vấn đề phục trang rất cần sự hỗ trợ của các nhà nghiên cứu chứ không thể làm theo kinh nghiệm của nghệ nhân hoặc cải tiến tùy tiện thành mốt thời trang hiện đại như người mẫu diện trên sàn catwalk. “Tôi được biết ở Việt Nam có bà Đoàn Thị Tình là một trong những tiến sĩ nghiên cứu về phục trang dân tộc.

Ngoài ra tất cả chúng ta cũng có cuốn ” Ngàn năm áo mũ ” sưu tầm rất kỹ và có nhiều tài liệu quý về trang phục. Nhưng rất tiếc, cuốn sách chỉ xoay quanh trang phục triều Nguyễn còn những triều đại trước đó thì tất cả chúng ta không hề biết trang phục như thế nào. Rồi cũng thời đại lịch sử dân tộc đó nhưng vở ngoài Bắc mặc khác, trong Nam mặc khác thì cũng không biết bên nào chuẩn hơn ? ” .
Riêng tiến sỹ Mai Mỹ Duyên cho hay việc xác lập được tính nguyên gốc của trang phục rất khó, mà ta chỉ hoàn toàn có thể giữ lại được nét đặc trưng cơ bản để nhận ra trang phục đó. Chẳng hạn như chiếc áo dài thì có xẻ tà, có vạt trước, sau, có mặc quần. Còn phần tay, cổ, quần rộng hay ôm hoàn toàn có thể biến tấu tùy thời gian. Với trang phục sân khấu cải lương cũng vậy. Nếu có nâng cấp cải tiến thì chỉ nên nâng cấp cải tiến hoa văn, sắc tố, vật liệu chứ riêng phong thái thì không nên .
Giới sân khấu cải lương đề xuất kiến nghị nên có một TT hoặc một xưởng tập hợp những nhà nghiên cứu, họa sỹ phong cách thiết kế, nghệ nhân để tương hỗ, tương tác nhau. Hội Sân khấu TP Hồ Chí Minh nên có những khu công trình nghiên cứu và điều tra đưa ra những lao lý chính quy về cách may trang phục, họa tiết tương thích với từng thời đại, bảo vệ nguyên tắc phong cách thiết kế đúng trước khi nói đến đẹp. Bởi trang phục phản cảm sẽ gây bất mãn cho người theo dõi, phá vỡ hiệu suất cao của vở diễn ; trang phục không đúng với thời đại, tiến trình lịch sử dân tộc sẽ tạo nên sự nhận thức sai lầm đáng tiếc, xô lệch cho người xem .

Source: https://thoitrangredep.vn
Category: Trang Phục