Trang chủ / Trang Phục / Nét độc đáo trong trang phục cung đình thời Lý – Trần

Nét độc đáo trong trang phục cung đình thời Lý – Trần

Cùng với sự phát triển về kinh tế – xã hội, hai triều đại Lý – Trần còn phát triển nổi bật về văn hóa. Đây còn được gọi là giai đoạn hưng thịnh của văn hóa Đại Việt. Như có người đã nhận xét: “Nước Nam ở hai triều Lý – Trần nổi tiếng là văn minh”. Chính sự phát triển này cũng khiến cho trang phục cung đình của hai triều đại nhà Lý và nhà Trần kết tụ lại trong mình nhiều đặc sắc về họa tiết, kiểu dáng, chất liệu mang đậm giá trị dòng chảy văn hóa trang phục của dân tộc.

Trang phục cung đình nhà Lý (1009 – 1225): mang đậm văn hóa Việt cổ bản địa

Từ thời Lý, trang phục của người Việt nói chung và của vua chúa nói riêng đã có nét khác biệt, mang đậm bản sắc dân tộc, văn hóa riêng, không pha tạp, không trộn lẫn. Phải nói đây là triều đại phát triển nhất về mọi mặt. Thời đại này, thông qua trang phục, được coi như là giai đoạn phục hưng nền văn hóa Việt cổ bản địa.

Triều
đại nhà Lý (1009-1225) những quy định về phục trang đã được đặt ra một cách cụ
thể. Năm 1029, Vua Lý Thái Tông định quy chế mũ áo của các công hầu và các quan
văn võ. Đến năm 1040, nhà vua chủ trương dùng gấm vóc trong nước để may lễ phục
mà không dùng gấm vóc của nhà Tống. Số gấm vóc của nhà Tống còn lại trong kho
được phát hết ra may áo cho các quan, từ ngũ phẩm trở lên là áo bào bằng gấm, từ
cửu phẩm trở lên là áo bào bằng vóc. Điều này biểu thị chí tự cường, tự lập của
dân tộc đã khá cao.

Trang phục Cổn Miện thời Lý, Trần được phục dựng theo phù điêu cổ  Ngô Thị Gia Bi Áo đổi vai thời Lý, Áo năm thân, Áo trắng vạt Đến năm 1059, Vua Lý Thánh Tông định triều phục cho những quan. Vào chầu vua, những quan phải đi tất, đi hia và đội mũ phác đầu. Mũ phác đầu có 4 góc, 4 tai, phía sau có 2 tai ngang ( tức mũ cánh chuồn ), mặc áo bào tía, cầm hốt ngà, thắt đai da. Lệ đội mũ phác đầu, đi hia khởi đầu có từ thời này .
Thời đó, Trang phục của nhạc công cũng khá độc lạ. Mũ chùm kín tóc, phía trên mũ được làm cao lên và trang trí những diềm uốn lượn. áo cánh trong : tay dài và chít ở cổ tay. Bên ngoài là một chiếc áo, cộc tay. Quanh cổ áo có chiếc vân kiên ( như chiếc yếm dài ) chùm cả một phần ngực, sống lưng và vai. Quanh bụng đeo những miếng diềm vải rộng có trang trí nhiều đường thêu đẹp. Bụng chân quấn xà cạp và chân đi giày vải mũi nhọn .
Trang phục nhạc công thời Lý Lễ phục của phái đẹp thời Lý thường là áo dài màu đen hoặc màu nâu sẫm mặc phủ ra ngoài áo cánh lửng. Có ba loại áo dài : Áo dài tứ thân có nguồn gốc truyền thống cuội nguồn truyền kiếp, dùng phổ cập ở mọi những tầng lớp từ kinh đô đến nông thôn. Áo dài tứ thân cấu trúc như áo cánh, chỉ khác là 4 vạt đều được lê dài. Thân trước có hai vạt mở giữa, khi mặc thắt hai vạt trước tết nút và phần vạt còn lại bỏ thõng xuống dưới. Khi cần thao tác hoàn toàn có thể bắt chéo vạt buộc thắt vòng ra phía sau sống lưng ; Áo dài năm thân có nguồn gốc từ phương Bắc, được may ghép bằng năm thân vải. Áo cũng có nguồn gốc truyền thống lịch sử truyền kiếp dùng cho cả nữ giới lẫn phái mạnh nhưng khác nhau ở cổ áo và cách sử dụng .
Một phác thảo phục trang Việt thời Lý Áo tràng vạt của nữ có cổ áo rộng giao nhau, tay hẹp, đây là đặc thù riêng của áo dài Nước Ta. Áo tràng vạt, trong Phật giáo thường mặc đi lễ chùa, màu áo đen hoặc nâu .
Áo dài phái mạnh ngày ấy có loại áo dài năm thân mang phong thái tựa như như của áo dài phái đẹp nhưng khác là phần cổ dựng cao thành gấp đôi cổ áo nữ và không hở cổ, áo này có phủ lá sen lớn lót phía sau vòng ra phía trước, tay áo phái mạnh rộng hơn. Tầng lớp quý tộc mặc áo dài năm thân bằng vật liệu hạng sang như : gấm, vóc, đoạn sa, thường mặc kép với một áo lót bằng lụa màu mỏng dính. Cũng có 1 số ít áo năm thân dùng trong giới quý tộc làm bằng những loại vóc, the, những sợi dệt trên vải dày hơn để khi mặc áo kép càng lộ rõ hoa văn của áo phía trong tạo sự duyên ẩn, không phô trương .
Có thể nói việc điều tra và nghiên cứu trang phục và hoa văn, họa tiết cung đình thời Lý như trên, ta thấy một ý nghĩa đặc biệt quan trọng là nó đã phản ánh được mối đối sánh tương quan thống nhất trong đời sống kinh tế tài chính, quân sự chiến lược, văn hóa truyền thống … của xã hội thời đó khá rõ nét .

Trang phục cung đình nhà Trần (1225 – 1400): sự tiếp nối hoàn thiện dựa trên trang phục của thời Lý

Triều Lý suy vong, triều Trần nối tiếp ( 1225 – 1400 ). Đất nước Đại Việt thời Trần, với ý chí sắt đá tự lập tự cường của triều đình và của toàn dân, kiến thiết xây dựng trên nền tảng truyền thống cuội nguồn dân tộc bản địa, trên những chiến công ba lần chống xâm lược Nguyên – Mông, đã tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ nhiều mặt. Về nghề dệt, thời hạn này nhân dân ta đã có nhiều loại vải bông, vải gai, lụa, lĩnh, sa, the, nái, sồi, đoạn, gấm, vóc … Nghề thêu cũng tăng trưởng .
Tìm hiểu về trang phục nhà vua nhà Trần cho thấy nhà Trần tiếp nối nhà Lý một cách độc lập nên những di sản và giá trị thời Lý vẫn được học theo cũng như vẫn có sự học hỏi từ nhà Tống bên Trung Quốc .

Về lễ phục thời Trần của hoàng đế
vẫn là Cổn Miện. Quy chế về căn bản vẫn như thời Lý. Lê Tắc trong “An Nam chí lược” cho
biết vua Trần có 4 loại mũ là: Mũ Miện, Mũ Thông Thiên, mũ Phù dung và mũ phốc
đầu

Về triều phục của nhà vua, theo ghi nhận của Lê Tắc trong “ An Nam chí lược ” thì vua Trần có bộ triều phục Quyển Vân, đội mũ Quyển Vân ( Quyển Vân quan – 卷雲冠 ) Tên gọi thực tiễn của mũ Quyển Vân là mũ Thông thiên ( Thông thiên quan – 通天冠 ) nhưng do dáng mũ uốn cong như mây cuốn nên tục gọi là Quyển vân Ngô Tự Mục thời Tống cho biết : ” Mũ Thông thiên của vua Tống đều dùng hạt Bắc châu uốn kết lại, còn gọi là mũ Quyển Vân ” Mạnh Nguyên Lão thời Tống cũng diễn đạt : ” Hoàng đế đội mũ Thông Thiên, còn gọi là mũ Quyển Vân, mặc áo bào đỏ, cầm ngọc khuê ”
Minh họa Mũ Quyển Vân trong “ Tam tài đồ hội ”
Tranh vẽ Triều Tiên Cao Tông mặc triều phục Quyển Vân

Về
thường phục của vua Trần, theo Lê Tắc
trong “An Nam chí lược” cho biết vua Trần mặc thường phục mũ Phù dung
vào các buổi thường triều 

Mũ Phù Dung ( Phù Dung Quan – 芙蓉冠 ) là một loại mũ tác động ảnh hưởng bởi tư tưởng của Đạo giáo, như tất cả chúng ta biết vào đời Trần triều đình theo hướng tam giáo đồng nguyên chứ không duy nhất Nho giáo, bên cạnh Phật giáo thì Đạo giáo cũng được yêu dấu. Mũ Phù Dung là loại mũ có dáng như đóa hoa mẫu đơn ( Phù Dung ) hoặc hoa sen .
Minh họa mũ Phù Dung trong “ Tam tài đồ hội “
Ngoài ra, những vua quan nhà Trần rất nhiều lần mặc trang phục tác động ảnh hưởng từ Đạo giáo. Ví dụ trong “ Đại Việt sử ký toàn thư ” từng ghi nhận việc vua Trần Nhân Tông mặc quần áo của đạo sĩ tiếp sứ nhà Nguyên Trần Cương Trung, mà Trần Cương Trung phải ken rằng “ Thanh thoát tựa như thần tiên, đến khi về nước vẫn cứ nói mãi về phong thái của vua ”, hoặc Trần Nhật Duật mặc áo xưởng hạc, đội mũ đạo sĩ làm phép trấn cho Trần Minh Tông khỏi ốm …
Minh họa Thái Thượng Lão Quân đội mũ Phù Dung Vua Trần Anh Tông trong tranh vẽ Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ, đang đội mũ Phù Dung Minh họa chân dung Tống Thái Tổ Triệu Khuông Dận mặc áo bào trắng cổ tròn 2 vạt giống vua Trần trừ việc đội mũ thì khác Phục dựng lại tiện phục của vua Trần trong sách “Ngàn Năm áo mũ” áo Giao lĩnh vàng + Đường cân, thao và đại đới Tìm hiểu về quần áo của quan lại nhà Trần, tất cả chúng ta cũng thấy được sự thừa kế nhất định trang phục quan lại từ thời nhà Lý nhưng có sự đổi khác nhất định để tương thích với toàn cảnh kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa truyền thống thời bấy giờ .
Về triều phục của quan lại đời Trần vẫn duy trì quy định mũ Lương Quan đi với Chu y, Chu thường như nhà Lý 2. Thường phục của quan lại Thường phục của quan lại nhà Trần có 2 lần sửa đổi lớn vào năm 1254 và 1300 Vào khoảng chừng năm 1254 dưới thời Trần Thái Tông là nhà vua đầu triều nhà Trần đã định ra chính sách thường phục cho những quan vẫn theo lối cũ của nhà Lý tức là mặc bào phục trơn, đội phốc đầu cánh chuồn dài

Tới năm 1300 đời Trần Anh Tông lại đổi quy chế cho các quan theo Đại Việt sử ký toàn thư là :” chế ra kiểu áo mũ mới cho quan võ đội, quan văn đội mũ Đinh Tự màu đen và Tụng quan đội mũ toàn hoa màu xanh như quy chế cũ” Tuy vậy chỉ 3 tháng sau vào tháng 1 – 1301 triều đình lại định ra quy chế mới theo đó các quan văn lẫn võ đều đồng loạt đội mũ Đinh Tự chứ không chỉ có quan văn nữa

Tới tháng 10 – 1301 lại có pháp luật kiểu mũ mới cho Vương, hầu, “ ai tóc dài thì đội mũ Triều Thiên, ai tóc ngắn thì đội Bao Cân ” Tới năm 1374, Trần Duệ Tông lại lệnh tụng quan thay vì đội mũ Toàn Hoa chuyển sang thay bằng mũ Bồn Hoa Như vậy thường phục của quan lại nhà Trần có 6 dạng : Phốc đầu, Triều Thiên, Bao Cân, Đinh tự, Toàn Hoa, Bồn Hoa Phốc Đầu Quy chế Phốc Đầu của nhà Trần căn bản vẫn như thời Lý cũng như những dạng phụ kiện .
Triều Thiên Mũ Triều thiên là dạng mũ có 2 tầng giống như mũ Phốc Đầu chỉ có điều 2 cánh chuồn của nó thay vì nằm ngang thuôn dài thì nó uốn cong vểnh lên trên nên có tên gọi là Triều thiên ( Bái trời ) .
Phục dựng lại hình tượng quan hầu trong phim tài liệu “Đi tìm trang phục Việt” tuy nhiên bản vẽ phục dựng này sai vì thiết kế cổ áo thành cổ đứng có cài cúc, trong khi áo quan hầu thời Trần thực tế là áo cổ tròn, mặc giao lĩnh ngắn bên trong, cái cổ áo giao lĩnh lộ ra ngoài cổ áo trònChữ Đinh xoay ngang
Tượng quan hầu tại đền Sĩ Nhiếp ( Bắc Ninh) đội mũ Đinh tự, mũ Đinh Tự thời Trần còn có thêm dải vải phủ sau gáy nữa (Vì mô phỏng hình dáng chữ Đinh) tới thế kỷ 17-18 thì ít còn thấy chi tiết này trên mũ Mũ Đinh tự trong điêu khắc gỗ ở Cầu Hiền, đình Hoành Sơn, Nghệ An, thế kỷ 18  Toàn Hoa ( Toàn hoa cân – 攅化巾), Bồn hoa (Bồn hoa cân – 盆化巾)  Toàn hoa cũng như Bồn hoa là loại mũ sáng tạo riêng của nhà Trần, rất tiếc tới nay do dữ liệu hạn chế ta hoàn toàn không đủ chứng cớ để khẳng định hình dáng của 2 loại mũ này

Có 2 kim hoàn đính 2 bên” An Nam chí lược lại mô tả:” Loại mũ thượng phẩm đội khi thường triều dùng vải nhưng màu tía pha biếc làm thành sáu tua, đính vào đai ngang sau mũ, (…)hoàn làm bằng vàng thượng phẩm và đồi mồi là khác nhau

Đại Việt sử ký toàn thư

Cân hoàn là một dạng trang sức đẹp phụ kiện bắt nguồn từ thời Tống dùng để đính vào khăn hay mũ có dạng vòng tròn bằng vật liệu quý như vàng, bạc, ngà …
Kiểu dáng đơn cử của mũ Toàn hoa, Bồn hoa không được nói tới ngoại trừ cụ thể duy nhất là 2 loại mũ này được đính cân hoàn Tuy nhiên tên gọi là Toàn Hoa, Bồn Hoa thì theo lẽ thường phải gắn với việc so nhiều trang sức đẹp dạng hoa lá trên đó .
Trong tranh Trúc lâm đại sĩ xuất sơn đồ những tụng quan, quan hầu đời Trần đội một loại mũ có dáng mũ gần như hình lục lăng, có 2 cánh mũ gấp về trước hoặc sau, vuông ngắn như 2 hình dưới đây
Ngoài ra còn có 1 loại mũ như hình dưới mà những quan hầu, thị vệ đội là loại mũ có hoa văn lục lăng sau gáy giống An am chí lược diễn đạt .
Có thể nói những vương triều Lý, Trần, được coi là quy trình tiến độ phục hưng của nền văn hóa truyền thống Việt cổ bản địa ( văn minh Văn Lang – Âu Lạc ) trên nền tảng Phục hồi độc lập dân tộc bản địa và giữ vững chủ quyền lãnh thổ vương quốc. Vị thế độc lập về chính trị – dẫn đến ý thức độc lập về văn hóa truyền thống “ Nam Bắc đều chủ nước mình, không phải noi nhau ” ( lời Trần Nghệ Tông ). Xã hội, văn hóa truyền thống Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã trộn lẫn và hỗn dung giữa những yếu tố Nam Á và Đông Á trong một vị thế cân đối văn hóa truyền thống. Tất cả những điều này được biểu lộ khá rõ nét qua những tiêu chuẩn về trang phục. Đây là quá trình thịnh đạt của nền văn hóa truyền thống Đại Việt .

Nước Nam ở hai triều Lý, Trần nổi tiếng là văn minh

Lê Qúy Đôn

Từ thời Lý đến thời Trần, trang phục của người Nước Ta đã được hình thành với những truyền thống riêng rõ nét, được coi là tiền đề lớn cho những bước tăng trưởng sau này .

Hoàng Phương (t/h)

Bài viết có tìm hiểu thêm 1 số ít nguồn khảo cứu, nghiên cứu và điều tra về Trang phục Nước Ta

Chia sẻ:

Thích bài này:

Thích

Đang tải …

Bài viết liên quan