Phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm trong Trường ca mặt đường khát vọng

Khi có giặc người con trai ra trận
Người con gái trở về nuôi cái cùng con

Cuộc kháng chiến chống Mỹ dần lui vào lịch sử dân tộc. Song, những năm tháng hào hùng đó không thể nào quên. Có một pho sử được chép bằng những tác phẩm thơ ca, dài suốt hai mươi năm. Trên toàn cầu này, không một dân tộc bản địa nào lại không tha thiết với độc lập, độc lập. Song, có lẽ rằng, với dân tộc bản địa ta, khát vọng ấy cháy bỏng hơn cả. Suốt hành trình dài giữ nước, không có thời nào thiếu vắng những dũng sĩ cầm thanh gươm nghìn cân ra trận, âm vang trận mạc đã làm nên dòng chủ lưu của thơ chống Mỹ .
Sự sinh ra tăng trưởng của nền thơ chống Mỹ đã góp thêm phần vào cuộc chiến đấu giải phóng miền Nam thống nhất Tổ quốc. Có lẽ chưa khi nào trong lịch sử vẻ vang văn học Nước Ta, thơ ca lại góp phần nhiều kĩ năng, tận tâm với những tác phẩm có sức sống với thời hạn như thơ tiến trình chống Mỹ. Đặt thơ chống Mỹ trong lòng thời đại, hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định mỗi vần thơ là tiếng gọi động viên, cổ vũ dân tộc bản địa vùng lên đánh giặc. Một trong những nét điển hình nổi bật của thơ chống Mỹ là sự Open của đội ngũ những nhà thơ trẻ. Phạm Tiến Duật, Hoàng Nhuận Cầm, Nguyễn Duy, Xuân Quỳnh, Bằng Việt, Lê Anh Xuân, Dương Hương Ly, Nguyễn Khoa Điềm … Chính họ tạo ra sự sức bật và sức sống mới cho thơ ca quy trình tiến độ này. Chính họ đã cất lên tiếng nói đầy tự tin về ý thức nghĩa vụ và trách nhiệm và nhiệt huyết cháy bỏng trong trái tim cả thế hệ mình – thế hệ tự nguyện tham gia và thưởng thức qua thử thách cuộc chiến tranh. Mỗi khuôn mặt thơ trẻ đó mang một đậm cá tính, một giọng điệu riêng tạo ra sự những phong cách thẩm mỹ và nghệ thuật độc lạ .

… Chúng tôi làm thơ ghi lấy
cuộc đời mình
… Bài hát của chúng tôi
Là bài ca ống cóng
… Là ta hát những lời của ta
… Mỗi câu thơ như sợi tơ dài
Rút ra từ tháng ngày bom đạn.

Họ đã dám sống hết mình với thời đại : những câu thơ thật chân thành từ tâm lý nội tâm của thời đó, mà ngày hôm nay đọc lại, ai đó dễ quy chụp là có phần nào cao giọng, cường điệu. Sự thật, nó vẫn phản ánh trung thực những tâm lý tận tâm và thông dụng của một thời. Phải đặt vào đúng văn cảnh của nó, thì mới thấy hết được rằng đó là những câu thơ hay, những câu thơ gan ruột :
“ Ði qua hết tuổi thanh xuân
Ðể lại trong rừng những gì quý nhất
Mất mọi thứ để nhân dân không mất ”
( Phạm Tiến Duật ) ,
là : “ Trời ơi ! Nếu quân địch chiếm được
Chỉ một gốc sim thôi, dù chỉ gốc sim cằn
Tổ quốc sẽ ra sao, Tổ quốc ! ” ( Hữu Thỉnh ) .
Hoặc đơn giản và giản dị làm thế nào, khi được soi lại một khoảnh khắc ngẫu hứng những gì mà ta từng nhất mực quyết tử :
“ Bạn cùng đi với tôi trên vỉa hè rạn vỡ :
– Ðây là những gì tất cả chúng ta đã sống và đã chết
Người con gái áo trắng đi về tương lai nào đó :
– Ðây là những gì tất cả chúng ta đã ngã xuống và hát ca ! ”. ( Nguyễn Khoa Ðiềm )
“ Cả thế hệ dàn hàng gánh quốc gia trên vai ” .
“ Người ta không hề chọn để được sinh ra
Nhưng chúng tôi đã chọn cánh rừng, phút giây, năm tháng ấy … ”
Cho con xin mở màn từ mẹ
Để nói về chúng con
Lớp tuổi hai mươi, ba mươi điệp trùng
áo lính
Đã từng sung sướng, đã từng nghẹn ngào
Được làm con mẹ
Được ra trận những năm quốc gia mình quyết liệt …
( Thanh Thảo ) .
Mẹ đó là Tổ quốc, quốc gia yêu thương .
Trong số các nhà thơ chống Mỹ, Nguyễn Khoa Điềm viết không nhiều, nhưng từ số lượng rất ít ấy vẫn hiện lên một tâm hồn thi sĩ thực sự với những rung động tinh xảo, với quốc tế nội tâm nồng nàn sâu lắng. Nguyễn Khoa Điềm là một nhà thơ có phong cách rõ nét và có góp phần quan trọng cho thành tựu của thơ chống Mỹ. Thơ Nguyễn Khoa Điềm là những phác hoạ về mặt trận Bình Trị Thiên khói lửa những năm chống Mỹ, và là bức tranh về trào lưu đấu tranh chính trị của học viên, sinh viên trong đô thị tạm chiếm miền Nam. Mảng nội dung quan trọng này được trải qua một tâm hồn thi sĩ nhạy cảm với một ngòi bút kĩ năng. Thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự kết tinh của xúc cảm và trí tuệ để thăng hoa thành thơ. Đó không chỉ là mẫu sản phẩm của một trí tuệ phong phú, một tư duy tinh tế mà đó còn là mẫu sản phẩm của một tấm lòng, một trái tim nên có sức lay động ở tận đáy sâu tâm hồn người đọc .

1. Nền thơ chống Mỹ và âm hưởng chung của thơ trẻ miền Nam chống Mỹ.

1.1. Nền thơ chống Mỹ .
Văn học Nước Ta thời kì chống Mỹ cứu nước ( 1965 – 1975 ) có một vị trí quan trọng trong lịch sử dân tộc văn học dân tộc bản địa. Đây là thời kì văn học tăng trưởng rực rỡ tỏa nắng trên nhiều thể loại, trở thành cuốn biên niên được các nhà thơ khắc hoạ một cách chân thực về cuộc cuộc chiến tranh ái quốc vĩ đại của dân tộc bản địa. Thơ quá trình chống Mỹ cứu nước bộc lộ Chủ nghĩa anh hùng cách mạng Nước Ta, bản lĩnh con người Nước Ta, phản ánh được khí thế tầm vóc của cả một dân tộc bản địa mang hơi thở thời đại. Có thể nói đây là thời kì rực rỡ tỏa nắng nhất của thơ ca Nước Ta tân tiến. Từ tháng 8 năm 1964, khi đế quốc Mỹ lan rộng ra cuộc chiến tranh ra miền Bắc, cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc bản địa ta bước sang một quy trình tiến độ mới gay go, ác liệt. Nhanh nhạy và kịp thời, nền thơ văn minh đã tham gia tham gia vào cuộc cuộc chiến tranh ái quốc vĩ đại của toàn dân tộc bản địa. Suốt những năm tháng cuộc chiến tranh, các thế hệ nhà thơ đã tiếp bước nhau dàn quân trên các mặt trận với cảm hứng chủ yếu là biểu lộ khát vọng độc lập tự do và chủ nghĩa anh hùng cách mạng Nước Ta trong thời đại chống Mỹ .
Nền thơ chống Mỹ được hình thành từ nhiều thế hệ nhà thơ : Thế hệ nhà thơ Open trước cách mạng ( Tố Hữu, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Huy Cận, Tế Hanh … ), thế hệ các nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Pháp ( Chính Hữu, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông, Quang Dũng … ) và thế hệ các nhà thơ trẻ sinh ra trong thời kì chống Mỹ. Mỗi nhà thơ nói trên đều có thế mạnh riêng và có những góp phần đáng ghi nhận cho nền thơ chống Mỹ. Chỉ trong vòng mười năm, nền thơ chống Mỹ đã liên tục Open những khuôn mặt trẻ như ( Thái Giang, Nguyễn Mỹ, Bằng Việt, Lê Anh Xuân, Dương Hương Ly, Xuân Quỳnh, Phạm Tiến Duật, Phan Thị Thanh Nhàn, Nguyễn Khoa Điềm, Bế Kiến Quốc, Nguyễn Đức Mậu, Nguyễn Duy, Thanh Thảo, Hoàng Nhuận Cầm, Lâm Thị Mỹ Dạ … ) Đó là những khuôn mặt tiêu biểu vượt trội của thế hệ thơ thời kì chống Mỹ. Các nhà thơ thời kì này ý thức thâm thúy nghĩa vụ và trách nhiệm công dân của mình. “ Các nhà thơ đã đưa thơ lên những chiến hào, nơi mũi nhọn của cuộc chiến đấu ” Chế Lan Viên đã tự hào vẽ lên dáng vóc và tư thế của nhà thơ trong cuộc chiến đấu của cả dân tộc bản địa :

“Vóc nhà thơ đứng ngang tầm chiến luỹ,
Bên những dũng sĩ diệt xe tăng ngoài đồng và hạ trực thăng rơi”

( Tổ quốc khi nào đẹp thế nàychăng ? )
Còn Xuân Diệu thì nói về sự gắn bó của nhà thơ với nhân dân, quốc gia :

Tôi cùng xương thịt với nhân dân tôi
Cùng đổ mồ hôi cùng sôi giọt máu
Tôi sống với cuộc đời chiến đấu
Của triệu người yêu dấu gian lao

( Những đêm hành quân )
Thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ tập trung chuyên sâu kiến thiết xây dựng hai loại hình tượng cái tôi trữ tình đó là “ cái tôi ” sử thi và “ cái tôi ” thế hệ. Cái tôi sử thi đã tạo cho nhà thơ một tâm thế mới. Nhà thơ phát ngôn cho cả dân tộc bản địa, quốc gia, nhân dân. Nhà thơ đứng ở tầm cao thời đại để bao quát cả thời hạn, khoảng trống, cả hiện tại và quá khứ, tương lai để phát hiện suy ngẫm. Vì vậy hình tượng trong thơ cũng mang tầm vóc sử thi, tầm vóc con người được đo bằng chiều kích khoảng trống, thiên hà, khắc hoạ được tầm vóc dân tộc bản địa trong thời đại đánh Mỹ .
Thơ ca chống Mỹ không chỉ góp phần to lớn về mặt nội dung, mà còn biểu lộ bước tiến lớn về mặt hình thức. Hiện thực đời sống ùa vào thơ góp thêm phần tạo nên những cách bộc lộ mới lạ, độc lạ, vừa tìm những mảnh đất mới để khám phá, vừa “ thâm canh ” trên chính mảnh đất của những hình thức và phương tiện đi lại bộc lộ truyền thống lịch sử. Tất cả những bước tiến đó đã chứng minh và khẳng định sự xâm nhập của thơ với hiện thực, năng lực chớp lấy tinh nhạy, kịp thời của các nhà thơ trước thời đại lịch sử dân tộc. Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã giành được thắng lợi, thơ chống Mỹ đã góp một lời nói xứng danh về cuộc ra trận lớn lao của dân tộc bản địa, “ Không có nhiều trong những bức tranh xã hội to lớn, những câu truyện kể mê hoặc về đời sống dân tộc bản địa, nhưng thơ chống Mỹ là lời nói tâm tình tha thiết, là khúc ca chiến đấu, là lời tự thể hiện chân tình ý chí của một dân tộc bản địa quyết chiến và quyết thắng ”. Nó hoàn thành xong thiên chức vẻ vang của một nền thơ, ghi lại được thời kì lịch sử dân tộc đau thương mà hào hùng của dân tộc bản địa, lưu lại một chặng đường tăng trưởng của thơ ca Nước Ta văn minh ..
1.2. Thơ trẻ miền Nam chống Mỹ .
Trong thành công xuất sắc của trào lưu thơ chống Mỹ, phải kể đến sự góp phần rất lớn của thế hệ các nhà thơ trẻ, trong đó có các cây bút sinh viên – học viên miền Nam như : Trần Quang Long, Nguyễn Thái Bình, Thái Ngọc San, Trần Vàng Sao, Đông Trình, Tần Hoài Dạ Vũ, Võ Quê … Hàng loạt các tập thơ sinh ra nói lên ý thức yêu nước và đấu tranh của thế hệ trẻ miền Nam Thơ họ tươi tắn đằm thắm, vượt lên những chán chường bế tắc và những vay mượn siêu hình đương thời để cất lên tiếng gọi lên đường :

Nếu thơ con bất lực
Con xin nguyện trọn đời
Dùng chính trái tim mình làm trái phá
Sống chết một lần thôi

Đó là những vần thơ của Trần Quang Long – một cây bút bỏ thành ra vùng giải phóng sau Mậu Thân 1968. Anh đã triển khai lời thề thiêng liêng, tha thiết trong thơ, và đã ngã xuống trong tư thế người chiến sỹ. Có những bài thơ đã liên kết tuổi trẻ đấu tranh bởi sức lay động sâu xa của nó. Trong lửa đạn cuộc chiến tranh, những bài thơ của Trần Vàng Sao, Trần Quang Long, Võ Quê … thực có sức cảm hoá lạ lùng. “ Bài thơ của một người yêu nước mình ” – Trần Vàng Sao, đăng lần đầu trên báo Hồ Chí Minh đã được quay rônêô ở chiến khu, sau đó chuyển phát hành về Huế năm 1967 và được lưu truyền thoáng đãng. Võ Quê viết những bài thơ “ Lục bát từ Côn đảo ” trong những ngày tù đày. Và từ khí thế đấu tranh sôi sục của trào lưu học viên, sinh viên Huế, nhà thơ đã viết những câu thơ hào sảng về một ngày giải phóng :

Kiêu hùng tóc biếc bay cao
Em tung nón rách em gào tự do…

Đó là khí thế của cả nước nói chung và của Huế nói riêng trong những ngày sục sôi chống Mỹ. Những hình ảnh giàu tính biểu cảm trên biểu lộ khí thế của tuổi trẻ thành Huế quyết tâm đứng lên đấu tranh giải phóng quê nhà. Thơ Nguyễn Kha cũng như đốt bùng lên trào lưu tuổi trẻ học đường. Và nhà thi sĩ – chiến sỹ ấy cũng đã quyết tử trên một sườn đồi ở ngoại ô thành Huế :

Ta nghe chừng đoàn người ngựa Thăng long
Đang phá vỡ trùng vây, đập tan quân cướp nước
Ta đã thấy vành đai mở rộng
Thành phố rộn ràng khoác áo tứ thân

Nhìn chung các tác phẩm của các tác giả trên đã biểu lộ được chiều sâu tâm hồn, tình cảm của những người đang chiến đấu. Họ đại diện thay mặt cho tuổi trẻ miền Nam và cả nước đứng lên tranh đấu giải phóng quốc gia, quê nhà. Ở họ đều có một điểm chung đó là lòng yêu nước. Những câu thơ tươi tắn đằm thắm của họ góp thêm phần tạo nên hình ảnh đẹp của thế hệ trẻ miền Nam. Thơ trẻ chống Mỹ là một hiện tượng kỳ lạ đặc biệt quan trọng, bởi chưa có tiến trình nào trong thơ lại cùng một lúc Open một đội ngũ phần đông các nhà thơ cùng một thế hệ tuổi trẻ. Giữa mặt trận to lớn mỗi nhà thơ chọn cho mình một mảng hiện thực tương thích để sáng tác, tạo ra những vùng thẩm mỹ và nghệ thuật riêng. Nếu như vùng nghệ thuật và thẩm mỹ của Phạm Tiến Duật là đường Trường Sơn với đời sống của những người lính lái xe, của những cô người trẻ tuổi xung phong thì vùng thẩm mỹ và nghệ thuật của Nguyễn Khoa Điềm là trào lưu học viên, sinh viên đô thị bị tạm chiếm miền Nam. Chọn cho mình một mảng hiện thực đặc biệt quan trọng nên tiếng thơ Nguyễn Khoa Điềm có một giọng điệu riêng. Đó là lời nói đại diện thay mặt của tuổi trẻ miền Nam trong quy trình nhận đường về với nhân dân, với dân tộc bản địa. Quá trình nhận thức ấy quả không đơn thuần. Sống trong thành phố bị quân địch chiếm đóng, Cách mạng so với họ thật lạ lẫm. Đối diện với từng ngày từng giờ là cảnh bắt lính của chính quyền sở tại tay sai, là những cám dỗ của đời sống xấu đi, buông thả :

Sông Hương ơi sông Hương
Ngươi còn nguồn với bể
Để đi và để đến
Còn ta hai lăm tuổi
Trôi cạn trên mặt đường

( Mặt đường khát vọng )
Trường ca Mặt đường khát vọng đã tái hiện lại quy trình nhận thức của tuổi trẻ miền Nam dưới ách Mỹ – Ngụy : từ nỗi đau quê nhà nhận rõ chân tướng quân địch, sự thức tỉnh về nghĩa vụ và trách nhiệm của tuổi trẻ trong công cuộc cứu nước, tình cảm với nhân dân quốc gia để rồi sau cuối xuống đường, hoà vào dòng thác nhân dân đấu tranh vì độc lập tự do. Hành trình đến với lý tưởng, với cách mạng, nhân dân của tuổi trẻ thành thị miền nam vô cùng nguy hiểm, phức tạp. Nguyễn Khoa Điềm muốn thức tỉnh họ, và nhà thơ hoà nhập với tuổi trẻ miền Nam để cất lên lời nói của chính họ. Nhà thơ cùng họ thấm thía xót xa về thân phận nô lệ :

Phượng vẫn rơi những cánh tươi hồng
Đau như máu những tâm hồn son trẻ
Sao con học để làm bầy nô lệ
Súng Mỹ hôm nay thành giáo cụ học đường

Với sự đồng cảm thâm thúy, với vốn hiểu biết khá kĩ lưỡng về đời sống của tuổi trẻ thành thị miền Nam – tác dụng của một quy trình công tác làm việc gắn bó với thực tiễn trào lưu học viên, sinh viên, ở trường ca Mặt đường khát vọng, tuổi trẻ thành thị miền Nam đã cất tiếng trải qua khúc hát của nhà thơ .

2. Nguyễn Khoa Điềm – phong cách thơ đặc sắc của Thơ trẻ chống Mỹ.

2.1. Khái niệm phong cách thẩm mỹ và nghệ thuật thơ .
Buffon cho rằng : “ Phong cách chính là người ” mỗi nhà văn thường có một tạng riêng. Thi pháp văn học Nga định nghĩa “ Phong cách là một mạng lưới hệ thống hình thức và nội dung nhất định, là nguyên tắc thẩm mỹ và nghệ thuật để cấu trúc hàng loạt nội dung và hình thức ”. Các nhà nghiên cứu lí luận nước ta cũng đã bỏ nhiều công sức của con người nghiên cứu và điều tra nội hàm thuật ngữ phong cách. Cuốn Từ điển thuật ngữ văn học trên cơ sở thừa nhận hai phạm trù : phong cách ngôn từ và phong cách nghệ thuật và thẩm mỹ đã định nghĩa “ Đó là cái riêng tạo nên sự thống nhất lặp lại bộc lộ tập trung chuyên sâu ở cách cảm nhận độc lạ về quốc tế và ở mạng lưới hệ thống bút pháp nghệ thuật và thẩm mỹ tương thích với cách cảm nhận ấy ”. Quả thật tính độc lạ là yếu tố quyết định hành động tạo phong cách thẩm mỹ và nghệ thuật .
2.2 Phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm .
Trong quy trình hoạt động và tăng trưởng của nền thơ chống Mỹ, Open thế hệ các nhà thơ trẻ, trong đó có Nguyễn Khoa Điềm. Nhà thơ đã xuất hiện và đi suốt cả chặng đường cuộc chiến tranh và đã lưu lại thành tựu của mình qua những chặng đường sáng tác. Phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm thời kì chống Mỹ cứu nước là cảm hứng lớn về quốc gia và nhân dân anh hùng Sự thống nhất độc lạ của phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm nằm ở cảm hứng hiện thực thời đại, ở những chủ đề quen thuộc, ở phương diện bộc lộ cái tôi trữ tình đa dạng chủng loại phong phú, với lớp ngôn từ, hình ảnh cảm hứng ẩn sau mặt phẳng câu chữ một cảm quan lịch sử dân tộc văn hoá thâm thúy độc lạ. Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm yêu nước không đơn thuần chỉ là nhiệt tình nhiệt huyết chiến đấu và căm thù giặc can đảm và mạnh mẽ. Với Nguyễn Khoa Điềm tình yêu quốc gia làm sống dậy trong trang thơ lịch sử dân tộc bốn ngàn năm hào hùng của dân tộc bản địa với những chiến công dựng nước và giữ nước của cha ông. Đất nước trong thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự đồng hiện của những gì thân thiện nhất, thân thương nhất của mỗi con người Nước Ta trong quá khứ, hiện tại và tương lai, trong thời hạn và khoảng trống, trong lịch sử dân tộc và truyền thống lịch sử văn hoá … Ở Nguyễn Khoa Điềm lòng yêu nước là hồn Việt thấm đượm trong tâm hồn để từ đó đúc rút một chân lý vững vàng : Đất nước của nhân dân .

Tư tưởng Đất nước của nhân dân đã chi phối hầu hết các sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm. Vì vậy tiếng thơ Nguyễn Khoa Điềm không riêng gì nói lên những tâm lý cảm nhận của tuổi trẻ trong cuộc chiến tranh, về sự sáng sủa hay cái nhìn tráng lệ thành thật, thậm chí còn trần trụi về những mất mát … mà còn thể hiện những tâm lý hiện thực thâm thúy hơn rất nhiều. Thơ Nguyễn Khoa Điềm biểu lộ lòng yêu nước qua việc tranh luận về tuổi trẻ, về nhân sinh quan để dựng lại cả quy trình “ tìm đường ” và “ nhận đường ” của tuổi trẻ đô thị miền Nam về với con đường cách mạng của dân tộc bản địa, nhân dân. Tài năng và đậm cá tính phát minh sáng tạo của Nguyễn Khoa Điềm còn thể hiện trong những phương diện nghệ thuật và thẩm mỹ : đó là thi pháp biểu lộ mang phong cách riêng, từ giọng điệu trữ tình giàu chất chính luận, đến việc thiết kế xây dựng vật liệu thơ giàu vật liệu hiện thực, vật liệu văn hoá và giàu tính liên tưởng .., từ việc sử dụng những tín hiệu nghệ thuật và thẩm mỹ vừa truyền thống cuội nguồn vừa văn minh đến việc sử dụng linh động thể thơ tự do với những cung bậc khác nhau của cảm hứng với một vốn từ ngữ phong phú vừa dân dã vừa mang tính văn hoá thời đại .
2.3 Phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm trong “ Mặt đường khát vọng ”
2.3.1 Hoàn cảnh sáng tác trường ca “ Mặt đường khát vọng ” .
Năm 1964 sau khi tốt nghiệp khoa Văn Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội, Nguyễn Khoa Điềm trở về quê nhà, hoà mình vào cuộc chiến đấu kinh hoàng tại mặt trận Bình Trị Thiên. Tiếp xúc trực tiếp với cuộc chiến tranh, tận mắt tận mắt chứng kiến tội ác của quân địch và cuộc chiến đấu khó khăn quật cường của chiến sỹ, đồng bào, những điều đó đã khơi nguồn cảm hứng mãnh liệt cho hoạt động giải trí sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm. Trở về Huế, sau nhiều tháng trời hành quân ròng rã, Nguyễn Khoa Điềm đến Tỉnh uỷ Thừa Thiên và được phân công công tác làm việc hoạt động người trẻ tuổi của Thành uỷ Huế. Thời gian hai năm gắn bó với trào lưu học viên sinh viên thành phố Huế có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm. Đây là thời hạn nhà thơ hoà mình vào tuổi trẻ thành phố bị chiếm đóng. Từ những “ đêm không ngủ ”, những ngày “ xuống đường ”, Nguyễn Khoa Điềm đã tích luỹ cho mình vốn sống và sự thưởng thức để cảm hứng thơ trào lên thành trường ca Mặt đường khát vọng. Trường ca Mặt đường khát vọng được viết tại khu sáng tác Trị Thiên – Huế tháng 10 năm 1971 dài 9 chương : Lời chào, Báo động, Giặc Mỹ, Tuổi trẻ không yên, Đất Nước, Áo trắng và mặt đường, Khoảng lớn âm vang, Báo bão. Đặc biệt thành công xuất sắc nhất là chương Đất nước. Đất nước đã trở thành một bài thơ có sức sống độc lập, biểu lộ toàn vẹn năng lực phong cách Nguyễn Khoa Điềm. Cùng với Đất nước của Nguyễn Đình Thi, bài thơ của Nguyễn Khoa Điềm trở thành hai áng thơ đẹp nhất viết về Tổ quốc của văn học Nước Ta tân tiến .
2.3.2. Đất Nước của Nhân dân
Nhà nghiên cứu và điều tra Hoài Anh cho rằng thơ Nguyễn Khoa Điềm phát sáng trong chủ đề sóng đôi : Đất và Khát vọng. Cảm hứng Đất nước ôm trùm chi phối những nguồn cảm hứng khác. Trong cuộc chiến tranh cảm hứng Đất nước đi liền với khát vọng gìn giữ chủ quyền lãnh thổ dân tộc bản địa thắng lợi quân địch xâm lược. Chủ đề này được Nguyễn Khoa Điềm tiến hành trong thơ từ không khí sử thi hào hùng của cuộc chiến đấu chống Mỹ. Để tái hiện ý thức thời đại, thơ Nguyễn Khoa Điềm trình diện những cảm hứng nồng nàn bay bổng trước vận mệnh chung của toàn dân tộc bản địa. Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm cảm hứng sử thi anh hùng khi nào cũng đi cùng cảm hứng lãng mạn và lí tưởng hoá tạo nên những hình ảnh thơ kì vĩ hùng tráng :

Một mùa xuân tiếng đại bác rầm rầm
Bản hành khúc những binh đoàn giải phóng
Vút từng không tiếng gió phất cờ sao
Ôi ngày hội của những người đứng lên đòi quyền được sống

Cảm hứng sử thi khi nào cũng song hành với chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa anh hùng. Cảm hứng sử thi là xúc cảm cao trào, dâng tràn lòng yêu nước, tự hào trước sự quật khởi của quốc gia. Trong tâm thức Nguyễn Khoa Điềm luôn ý niệm chính Nhân dân vô danh đã làm nên quốc gia. Có lẽ vì thế mà chủ nghĩa anh hùng trong thơ Nguyễn Khoa Điềm không Open những tên tuổi vang dội mà nhà thơ thường chú ý quan tâm khai thác chất anh hùng trong những bộc lộ hàng ngày của cuộc chiến đấu ác liệt với những con người bình dị. Ở phương diện sở hữu hiện thực mặt trận, thơ Nguyễn Khoa Điềm đã hòa vào dàn đồng ca hào hùng của thơ trẻ chống Mỹ. Nếu như trong âm hưởng chung người ta hoàn toàn có thể nhận ra những giọng điệu riêng không liên quan gì đến nhau : Hoàng Nhuận Cầm hồn nhiên mơ mộng ; Phạm Tiến Duật hóm hỉnh tinh nghịch pha chút ngang tàng ; Dương Hương Ly khoẻ khoắn thiên về ngợi ca ; Bằng Việt sâu lắng và trong sáng … thì thơ Nguyễn Khoa Điềm là thứ thơ đằm sâu mà ngân vang. Độ thâm thúy của thơ Nguyễn Khoa Điềm phần nào nổi trội hơn nhiều tác giả trẻ khác chính là ở sự bộc lộ nhiều mẫu mã và xúc động một chủ đề, một tư tưởng : Đất nước của nhân dân được soi chiếu từ góc nhìn lịch sử vẻ vang – văn hóa truyền thống và trải qua những thưởng thức của chính nhà thơ .
Nguyễn Khoa Điềm có một vốn tích luỹ đa dạng chủng loại về nền văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Bước vào cuộc cuộc chiến tranh, sự quyết liệt có vẻ như càng thôi thúc nhà thơ tâm lý nhiều hơn, sâu hơn về quốc gia để có những phát hiện tinh xảo có năng lực làm sống dậy những hình ảnh đẹp của văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Khi được hỏi về những sáng tác trong cuộc chiến tranh, Nguyễn Khoa Điềm đã tâm sự : “ Chúng tôi là những tri thức trưởng thành qua cuộc chiến tranh. Chúng tôi phải kêu gọi hết những phần văn hóa truyền thống của mình để chứng tỏ sức mạnh của mình, năng lực sống sót của mình, chứng tỏ mình là con người, lớp người có văn hóa truyền thống. Chính bởi thế mà trong không khí sặc mùi thuốc súng ấy, giữa cái giáp ranh của sự sống và cái chết, tôi muốn đưa vào thơ những hình ảnh đậm nét văn hóa truyền thống nhất của quê nhà quốc gia mình ” Cuộc kháng chiến chống Mỹ của dân tộc bản địa ta là một bản trường ca vĩ đại, hào hùng. Để phản ánh hết không khí hào hùng đó, người viết phải lựa chọn cho mình một hình thức miêu tả sao cho tương thích nhất nhưng lại có dấu ấn phong cách riêng. Trước nhu yếu đó, Nguyễn Khoa Điềm đã tìm cho mình một cách đi riêng. Khái quát những chủ đề về nhân dân, quốc gia, về cách mạng, nhà thơ đã kết hợp chất liệu truyền thống lịch sử và văn minh, trên cơ sở vận dụng những hiểu biết về địa lí, phong tục tập quán của nhân dân, quốc gia. Để phản ánh hết được cái hào hùng của thời đại, nhiều nhà thơ thời kì này đều sử dụng thể trường ca – một thể loại biểu lộ được những sự kiện, biến cố lớn của dân tộc bản địa. Nếu trường ca Nguyễn Văn Trỗi của Lê Anh Xuân là một tình khúc ca được bộc lộ qua thơ lục bát thật dịu dàng êm ả đằm thắm ; “ Bài ca chim chơ rao ” của Thu Bồn lãng mạn, phóng khoáng và bay bổng thì trường ca “ Mặt đường khát vọng ” của Nguyễn Khoa Điềm là tiếng ca sôi sục nhiệt tình cất lên từ trái tim tuổi trẻ xuống đường tranh đấu, trong đó những trang thơ khắc hình Đất nước là những nốt nhạc rung động lòng người, được toả sáng dưới một cái nhìn mới mẻ và lạ mắt đầy tính phát hiện. Xuyên suốt chương Đất nước là tư tưởng “ Đất nước của nhân dân ” nhuần nhuỵ trong hình thức “ Đất nước của ca dao truyền thuyết thần thoại ” như một sợi chỉ đỏ tạo nên mạch chảy đằm sâu, tha thiết trong xúc cảm của nhà thơ. Nó như thể một bản nhạc với không thiếu những âm vực cao độ xen kẽ nhau, hoà quyện vào nhau tạo nên sự mê hoặc hấp dẫn người đọc .
Thơ Nguyễn Khoa Điềm khi viết về đề tài Đất nước, Nhân dân, Giọng thơ đầy xúc cảm, sang chảnh khi hát khúc hát sử thi hoành tráng về Nhân dân, Đất nước. Trọng tâm của bản trường ca nằm ở chương Đất nước, tập trung chuyên sâu và thăng hoa những tâm lý sâu xa nhất của nhà thơ những năm tháng cuộc chiến tranh. Đất nước được tái hiện trong những hình ảnh thân thương với mỗi con người, Đất nước cũng được đặt trong cái nhìn lịch sử vẻ vang và văn hóa truyền thống trong “ thời hạn đằng đẵng, khoảng trống bát ngát ” để mỗi người cảm nhận hết tầm cao quý thiêng liêng của hai từ Đất nước. Đất nước – đó là sự hóa thân của lịch sử vẻ vang, của bao thế hệ đem máu xương gìn giữ :

Ôi đất nước bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta.

( Mặt đường khát vọng )
Cảm quan lịch sử vẻ vang – văn hóa truyền thống thâm thúy đã tạo nên một chiều sâu riêng, sức mê hoặc khơi gợi đặc biệt quan trọng của chương Đất nước. Chương này là điểm quy tụ và tỏa sáng hàng loạt bản trường ca, tạo nên một vẻ đẹp độc lạ độc lạ so với những trường ca cùng thời. Để tái hiện quy trình mở màn và lớn lên của Đất nước, Nguyễn Khoa Điềm đã làm sống dậy cả một khoảng trống văn hóa truyền thống cổ xưa của dân tộc bản địa, trong bề dày lịch sử vẻ vang bốn nghìn năm. Bề dày lịch sử vẻ vang ấy tiềm ẩn cả chiều sâu của một nền văn hoá đa dạng và phong phú, truyền kiếp, đầy nhân hậu với cả một truyền thống cuội nguồn quý báu của dân tộc bản địa : chịu khó, chịu khó trong học tập, làm ăn, dũng mãnh trong chiến đấu, chung thuỷ bền vữngtrong tình yêu. Người đọc gặp ở chương Đất nước quốc tế của truyện cổ, kho tàng của ca dao … Lời kể ngày xửa rất lâu rồi của mẹ mở ra xứ sở cổ tích thần kì ; miếng trầu của bà gợi câu truyện Trầu cau, với tình người nồng hậu, thuỷ chung, hình tượng đạo lí sáng đẹp yêu thương của dân tộc bản địa ; luỹ tre xanh gợi thần thoại cổ xưa Thánh Gióng, như khúc anh hùng ca trang trọng về sức mạnh thần kì của nhân dân Nước Ta từ buổi bình minh non trẻ dựng nước và giữ nước, và hình ảnh “ gừng cay muối mặn ” nghĩa tình đằm thắm trong ca dao. Đất nước được gợi lại từ lịch sử dân tộc, được sống dậy qua phong tục tập quán trong đời sống niềm tin của nhân dân : miếng trầu, trồng tre, bới tóc sau đầu, cách đặt tên người, cả tình yêu của con người … Tất cả đều làm ra khuôn mặt dân tộc bản địa – một dân tộc bản địa nghĩa tình đằm thắm. Chất dân gian, hồn dân tộc bản địa như thấm vào từng câu từng chữ. Đất nước bắt nguồn từ những cái hàng ngày thân mật, cũng lại là những cái vững chắc sâu xa hình thành sống sót từ ngàn xưa trong đời sống dân tộc bản địa, từ những phong tục tập quán được tiếp nối thiêng liêng, qua nhiều thế hệ. Đó chính là chiều sâu văn hóa truyền thống – lịch sử vẻ vang của quốc gia, nó góp thêm phần chứng minh và khẳng định Đất nước có từ thời xưa, từ khởi thuỷ của dân tộc bản địa khi những dân cư tiên phong khám phá đất đai lập nên xứ sở. Trong cảm nhận của Nguyễn Khoa Điềm, Đất nước được hình thành từ sự quy tụ của hai yếu tố Đất và Nước. Hai yếu tố này tích hợp với nhau để rồi từ đó sinh thành nên khung hình đất đai, nước non, xứ sở. Những năm cuộc chiến tranh, đến với ngọn nguồn Hương Giang, Nguyễn Khoa Điềm đã từng suy ngẫm về cội nguồn Đất Nước :

Một cái gì rả rích
Dưới mấy cội kền kền
Như là đất và nước
Ru lời ru đầu tiên

( Bạn ơi, bạn có nhớ )
Trong chương Đất nước của trường ca Mặt đường khát vọng, Nguyễn Khoa Điềm cũng suy cảm về chủ quyền lãnh thổ khởi đầu từ hai yếu tố ấy : Đất là nơi em đến trường / Nước là nơi em tắm. Đất là nơi con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc / Nướclà nơi con cá ngư ông móng nước biển khơi. Đất là nơi chim về / Nước là nơi rồng ở. Nhà điều tra và nghiên cứu Chu Văn Sơn cho rằng đó là một loạt “ Những định nghĩa bằng thơ, chúng là loại sản phẩm của một tư duy vừa giàu chất trữ tình thi ca vừa mang tính lịch sử một thời vừa thấm đượm phong vị triết học. ” Hai yếu tố Đất và Nước được nhà thơ soi chiếu trong mối quan hệ với khoảng trống và thời hạn, với lịch sử vẻ vang và hiện tại. Đất nước là mảnh đất quen thuộc gắn bó với mỗi con người, quốc gia thân thương như mái trường ta học, như dòng sông em tắm, như góc phố, đình làng, ao sen, lũy tre, cây đa, bến nước nơi lứa đôi hò hẹn, một khoảng trống nhỏ chỉ hai người biết, hai người hay, rất riêng tư nhưng cũng đậm hồn quê nhà xứ sở. Đất nước còn là núi sông rừng bể bát ngát, là khoảng trống sống sót và tăng trưởng của bao thế hệ người Việt. Trải qua thời hạn, Đất nước trở thành một giá trị lâu bền, vĩnh hằng và được bồi đắp qua nhiều thế hệ, được truyền nối từ đời này sang đời khác :

Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang Đất nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng

Tư tưởng “ Đất nước của nhân dân ” như một cảm quan lịch sử dân tộc chủ yếu của Nguyễn Khoa Điềm, chi phối cái nhìn của nhà thơ khi nghĩ về lịch sử vẻ vang của quốc gia, được gìn giữ và xây đắp bằng máu và mồ hôi của những con người bình dị không tên tuổi. Lịch sử ấy được kết thành từ bao thế hệ, bao số phận : những người vợ nhớ chồng ra trận, từ anh học trò nghèo, những con gà con cóc nhỏ bé, đến gót ngựa Thánh Gióng, 99 con voi chầu đất Tổ Hùng Vương … Mỗi người, mỗi vật đi qua trong lịch sử dân tộc, trong khoảng trống, thời hạn đều để lại một chút ít gì cho quốc gia. Đó chính là nhân dân, bằng những cuộc sống thầm lặng, vô danh đã kiến thiết nên giá trị vĩ đại và vĩnh cửu, đó là Đất nước :

Có biết bao người con gái, con trai
Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra đất nước

Với cái nhìn xuyên suốt lịch sử vẻ vang, tác giả nhấn mạnh vấn đề vai trò của nhân dân. Nhân dân bắng máu xương của mình đã chiến đấu bảo vệ gìn giữ Đất nước. Trong cảm nhận của Nguyễn Khoa Điềm, Đất nước còn là sự thông suốt các thế hệ Nước Ta, họ đã lao động, phát minh sáng tạo, gìn giữ và truyền lại cho đời sau mọi giá trị văn hoá vật chất, niềm tin : từ hạt lúa với nền văn minh lúa nước, ngọn lửa được tạo nên bởi bước tiến của loài người đến những của cải niềm tin quý báu như phong tục tập quán truyền kiếp : tên xã, tên làng, giọng nói cha ông … Họ là những anh hùng văn hoá, họ đã bảo tồn từ đời này sang đời khác phong tục và lối sống của dân tộc bản địa mình :

Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng
Họ truyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than con cúi
Họ truyền giọng điệu cho con mình tập nói
Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân.

Đất nước cũng chính là phần tâm linh ngay trong máu thịt mỗi con người : Trong anh và em ngày hôm nay / đều có một phần quốc gia. Giọng thơ đặc biệt quan trọng xúc cảm của những người cùng thế hệ, trải qua giọng ân tình nhắn nhủ của tình yêu, của anh và của em, Nguyễn Khoa Điềm nói lên được sự thống nhất, gắn bó giữa cái riêng và cái chung, giữa cá thể và dân tộc bản địa. Trách nhiệm và bổn phận so với quốc gia chính là nghĩa vụ và trách nhiệm so với bản thân mình :

Em ơi em Đất nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất nước muôn đời

Cũng trong dòng xúc cảm ấy Chế Lan Viên đã viết

Ôi Tổ quốc, ta yêu như máu thịt,
Như mẹ cha ta, như vợ như chồng
Ôi Tổ quốc, nếu cần, ta chết
Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi, con sông…

Đất nước là huyết hệ, là thân thể ruột thịt thân yêu của mình, và mồ hôi xương máu của tổ tiên, ông cha của dân tộc bản địa ngàn đời. Vì “ Đất Nước là máu xương của mình ” nên Trần Vàng Sao đã viết :

“Nuôi lớn người từ ngày mở đất,
Bốn ngàn năm nằm gai nếm mật
Một tấc lòng cũng đẫy hồn Thánh Gióng”.
“Tôi yêu đất nước này chân thật
Như yêu căn nhà nhỏ có mẹ của tôi
Như yêu em nụ hôn ngọt trên môi
Và yêu tôi đã biết làm người
Cứ trông đất nước mình thống nhất”

( “ Bài thơ của một người yêu nước mình ” 19/12/1967 )
Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, Đất nước không riêng gì được cảm nhận trong chiều dài của thời hạn lịch sử dân tộc, mà còn được được cảm nhận trong chiều rộng của khoảng trống địa lí và chiều sâu của truyền thống lịch sử văn hóa truyền thống mang đậm truyền thống dân tộc bản địa. Nếu như khoảng trống trong Đất nước của Nguyễn Đình Thi là khung trời, núi rừng, cánh đồng, ngả đường, dòng sông … ( Trời xanh đây là của tất cả chúng ta / Núi rừng đây là của tất cả chúng ta … ) thì khoảng trống trong Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm lại là sự mở mang, lan toả các vùng đất gắn với sự sống và niềm tin dân tộc bản địa. Những núi Vọng Phu, hòn Trống Mái, đất Tổ Hùng Vương, Hạ Long, Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm …, không còn đơn thuần là tên đất, tên người, tên sông, tên núi mà đó là kết tinh của truyền thống lịch sử nhân văn cảm động về những người dân Nước Ta đời thường bình dị, vô danh đã làm nên Đất nước : Ôi quốc gia bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy – Những cuộc sống đã hoá núi sông ta. Đó là lịch sử vẻ vang và cũng là hiện thực của dân tộc bản địa, nhân dân ta đang sống và chiến đấu giành sự sống. Sự mới mẻ và lạ mắt độc lạ về hình tượng Đất nước trong thơ Nguyễn Khoa Điềm một phần được tạo nên nhờ cách giải quyết và xử lý ngôn từ thơ đầy phát minh sáng tạo, nhờ cách sử dụng hình ảnh, tín hiệu thẩm mĩ của ca dao tục ngữ, của đời sống dân gian … với một tần số lớn. Chưa khi nào cùng một lúc Open trong thơ một trường văn hoá thuần Việt rực rỡ và nhiều mẫu mã như vậy. Đó là những lịch sử một thời lịch sử dân tộc đã đi vào tâm linh bao thế hệ người Việt về cội nguồn dân tộc bản địa :

Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng

Sự tích hòn Vọng Phu nói lên sự thuỷ chung của người vợ hóa đá chờ chồng ; Hòn Trống Mái hiện thân của cặp vợ chồng yêu nhau tha thiết. Những luỹ tre, ao đầm để lại mang dấu tích của vết ngựa Thánh Gióng năm nào … Đó là những truyện cổ thấm đẫm lòng yêu nước, yêu cái thiện, yêu lẽ phải trên đời và sự vươn lên bằng niềm tin, kỳ vọng :

Ta lớn lên bằng niềm tin rất thật
Biết bao nhiêu hạnh phúc có trên đời
Dẫu phải cay đắng dập vùi
Rằng cô Tấm cũng về làm hoàng hậu…

Đất nước trong thơ Nguyễn Khoa Điềm còn là phong tục tập quán ngàn đời của dân tộc bản địa ta :

Hàng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ.
Con nộm nang tre đánh lừa cái chết
Đánh lừa cái rét là ăn miếng trầu…
Đánh lừa thằng giặc là truyện Trạng Quỳnh.

Lời thơ Nguyễn Khoa Điềm khi viết về Đất nước có một giọng hấp dẫn đặc biệt quan trọng, ngưng trệ và tha thiết, bởi phong vị ca dao tập trung chuyên sâu của rất nhiều thành ngữ, quán ngữ : ngày xửa thời xưa, gừng cay muối mặn, một nắng hai sương, con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc, con cá ngư ông móng nước biển khơi, yêu em từ thuở trong nôi, quý công cầm vàng, nuôi cái cùng con … Tất cả những truyền thuyết thần thoại, truyện cổ, hình ảnh ngôn từ – vật liệu của đời sống dân gian trong thơ Nguyễn Khoa Điềm đều quen thuộc, thân thiện và và lắng đọng rất sâu trong tâm thức người Việt. Bởi vậy khi đọc thơ Nguyễn Khoa Điềm, người đọc xúc động, đồng cảm khi nhận ra chính mình cũng để nhận ra mỗi người không còn chỉ là của riêng mình nữa : Trong anh và em ngày hôm nay – đều có một phần quốc gia, để nhận ra nghĩa vụ và trách nhiệm cứu nước :

Em ơi em đất nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hoá thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên đất nước muôn đời.

Sự nhạy cảm và hướng về vẻ đẹp của truyền thống cuội nguồn lịch sử dân tộc, văn hoá quốc gia là một bộc lộ độc lạ trong phong cách Nguyễn Khoa Điềm. Trong cảm nhận chung về lịch sử vẻ vang, văn hoá quốc gia, chất Huế, văn hoá Huế tạo nên cho thơ NguyễnKhoa Điềm một mảnh hồn riêng. Thơ Nguyễn Khoa Điềm cất lên tiếng nói của người con đất Huế bằng một giọng thiết tha xứ Huế. Dòng sông Hương để lại ấn tượng nao lòng trong tâm hồn bao người về sự thướt tha, thơ mộng nhưng đi vào thơ Nguyễn Khoa Điềm, dòng sông ấy thật hùng vĩ, hoành tráng, uy nghi, gợi nhớ đến câu thơ của Cao Bá Quát : Trường giang như kiếm lập thanh thiên. Đại nội, hoàng thành trầm mặc rêu phong gợi những triều đại vàng son tuy đã lùi vào dĩ vãng, nhưng còn vang vọng niềm tin yêu nước quật cường của ông cha, còn văng vẳng lời hịch Cần Vương lôi kéo kháng Pháp : Qua hoàng thành cha ông gọi tên tôi ù ù trong họng súng thần công / Hịch Cần Vương tưởng còn vang qua chín cửa. Lịch sử Huế, văn hóa truyền thống Huế thấm sâu vào tâm hồn Nguyễn Khoa Điềm. Từ nhìn nhận lịch sử dân tộc, thơ Nguyễn Khoa Điềm trở lại với hiện tại của Đất nước và nhân dân trong thời đại chống Mỹ. Trong hơi thở quay quồng, dồn dập của thời đại chống Mỹ, Huế đã đứng dậy đem cả lịch sử vẻ vang xuống đường để tranh đấu. Sức trăm năm nay chuyển xuống lòng đường / Cả ngoại ô làm chiến luỹ sông Hương ( Đất ngoại ô ). Gương mặt cổ kính của Cố đô đã nhường chỗ cho khuôn mặt thời đại ngập tràn khí thế hào hùng, bởi Trường thành cổ ta làm trường thành trẻ / Sông lặng im ta đổ sóng mặt đường ( Mặt đường khát vọng ), bởi sức sống bất diệt và mãnh liệt của Huế đang trỗi dậy làm thành phố hồi sinh trên khắp mặt đường. Trong không khí sục sôi của những ngày xuống đường chống Mỹ, sức mạnh của lòng yêu nước không chỉ dâng trào ở thế hệ học viên, sinh viên mà còn ở mọi những tầng lớp : Những người thợ một đời cầm gang sắt / Những mẹ nghèo buôn thúng bán bưng / Những nông dân bị cướp ruộng mất làng / Những tri thức đau một đời chữ nghĩa / Em bé đánh giày, bậc tu hành cứu khổ … Nhân dân còn là những người mẹ, người cha, người em, bè bạn, chiến sỹ ở mọi nơi, mọi vùng trên mặt trận chống Mỹ .. Nguyễn Duy suy nghĩ về nhân dân qua một “ Hơi ấm ổ rơm ” hay hình tượng “ Tre Nước Ta “, còn Thanh Thảo trong trường ca “ Những người đi tới biển ” đã viết lên những lời ca xúc động nhất về nhân dân :

Và cứ thế nhân dân thường ít nói
Như mẹ tôi lặng lẽ suốt đời
Và cứ thế nhân dân cao vòi vọi
Hơn cả những ngôi sao cô độc giữa trời

Nhưng có lẽ rằng “ Đất nước ” trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, không riêng gì là chiều rộng của khoảng trống địa lí mà nó còn là chiều dọc lịch sử vẻ vang của một nền văn hoá nhiều mẫu mã, truyền kiếp đầy nhân hậu với cả một truyền thống cuội nguồn hào hùng mang truyền thống riêng của dân tộc bản địa Việt. Nguyễn Khoa Điềm đã làm sáng lên tư tưởng : Đất nước của nhân dân, Đất nước của ca dao truyền thuyết thần thoại. Rõ ràng tư tưởng trên đã thật sự vang lên bằng lời nói nghệ thuật và thẩm mỹ của thơ. Tiếng nói ấy rất độc lạ, nó là nốt nhạc ngân vang trong bản hòa điệu của thơ ca chống Mỹ, bộc lộ tâm hồn xúc cảm của thi nhân trước vẻ đẹp văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Tư tưởng ấy đến nay còn tươi nguyên bởi giá trị của nó, bởi nghĩa vụ và trách nhiệm “ hóa thân cho dáng hình xứ sở ” là yếu tố muôn đời của thơ ca và đời sống. Đây chính là thành công xuất sắc đáng kể của phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm .
2.3.3. Cái tôi thưởng thức của một thế hệ .
Hòa cùng thế hệ thơ trẻ những năm chống Mỹ, thơ Nguyễn Khoa Điềm vẫn là một giọng điệu riêng. Vẫn nằm trong niềm tin sử thi, nhưng thơ Nguyễn Khoa Điềm khác với nhiều nhà thơ cùng thời như Phạm Tiến Duật gắn với Trường Sơn và những cô người trẻ tuổi xung phong, Ngô Văn Phú gắn với làng quê, thôn ổ … Người ta nhận ra chân dung Nguyễn Khoa Điềm qua làn sóng đấu tranh kinh hoàng của học viên, sinh viên thành thị miền Nam. Cái tôi trữ tình sử thi một mặt ca tụng quốc gia hào hùng trong máu lửa cuộc chiến tranh, mặt khác “ cái tôi ” chuyển hoá sang dạng thức cái tôi thế hệ, để ngợi ca niềm tin, sức sống của khối tuổi trẻ, lòng nhiệt huyết, yêu lý tưởng của họ trong đấu tranh trực diện với quân địch :

Ôi những bước tự do chuyển động phố phường
Đại lộ nghiêng đi làm thác đổ
Đội ngũ tiến lên, tiến lên là đội ngũ
Mặt đường là mặt người, mặt đường là thanh niên

Trong những năm chống Mỹ, cái tôi thế hệ từng hiện hữu như một chủ thể trữ tình có ý nghĩa nhân danh. Các nhà thơ cùng thời cũng đã khắc hoạ chân dung thế hệ mang tầm vóc một tập hợp lịch sử dân tộc đứng lên đấu tranh : Thế hệ chúng con đi như gió thổi / Áo quân phục xanh đồng sắc với chân trời ( Trần Mạnh Hảo ). Chúng tôi đã đi không tiếc đời mình / ( Nhưng tuổi 20 làm thế nào không tiếc ) / Nhưng ai cũng tiếc tuổi 20 thì còn chi Tổ quốc ( Thanh Thảo ). Cảm thức về thế hệ trong thơ Nguyễn Khoa Điềm vừa đằm thắm vừa thâm thúy. Mỗi lời thơ như một lời giục giã thiết tha, lời giãi bày chân thực, và là sự chứng minh và khẳng định lý tưởng chắc như đinh. Cảm thức về thế hệ trẻ được Nguyễn Khoa Điềm trình diễn theo lô gíc của sự thưởng thức đời sống : từ nhận thức về nhân dân quốc gia, về khuôn mặt quân địch đến sự tự ý thức và sau cuối đứng lên tàn phá quân địch. Sống vì nhân dân, vì Cách mạng so với thế hệ trẻ là đi từ cái riêng đến cái chung to lớn, dẫn đến hành vi tất yếu của họ :

Hãy nâng máu ta lên thành ngọn cờ hồng
Trên cao điểm gian truân mùa giữ nước
Ôi tuổi trẻ có gì cao quý nhất
Bằng hôm nay ta hiến máu xương mình
Những âm thanh như lớp sóng đi vòng
Nghe và nói, và nghe rạo rực
Như nước mắt nhìn vào nước mắt
Như tình yêu nồng cháy với tình yêu.

Bằng việc làm giàu ý nghĩa này, những trí trức trẻ thành phố đã dựng lên những vũ đài chính trị, tập hợp và truyền bá lý tưởng cách mạng đến với quần chúng lao khổ, đấu tranh với quân địch bằng sức mạnh tri thức, văn hoá, lẽ phải và chính nghĩa. Phải ngã xuống và nước mắt, phải trả giá bằng những lầm lạc khởi đầu, phải thưởng thức qua đấu tranh trực diện với quân địch, tuổi trẻ thành thị đã đến được với Mặt đường khát vọng, hòa với nhân dân cùng cả nước lên đường. Có thể nói, Nguyễn Khoa Điềm là nhà thơ trẻ gắn với mặt trận nên sự sở hữu và bộc lộ đời sống có sự suy tư thưởng thức của những người trong cuộc. Cái tôi trữ tình trong thơ có điều kiện kèm theo tự thể hiện mình, đại diện thay mặt cho thế hệ mình – thế hệ những người trẻ tuổi đang tôi luyện trong ngọn lửa cuộc chiến tranh, thực sự nếm trải những gian lao thử thách và tự nguyện đem xương máu của mình bảo vệ quê nhà, quốc gia. Từ cái tôi trữ tình sử thi mang niềm tin thời đại đến cái tôi thế hệ trong thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự biểu lộ khí phách hùng tráng không riêng gì của cái tôi nhà thơ mà của cả thế hệ tuổi trẻ cùng lứa : Cái tôi thế hệ xuống đường của tuổi trẻ sinh viên – đó là sự góp phần độc lạ làm ra phong cách Nguyễn Khoa Điềm .
Là một nhà thơ, một người lính trong “ lứa cầm súng suốt một thời trai trẻ ” ( Nguyễn Duy ), “ lứa tuổi hai mươi, ba mươi trùng điệp áo lính ” ( Thanh Thảo ), Nguyễn Khoa Điềm có một tâm hồn rất trẻ, xao động biết bao xúc cảm Tình đồng đội, chiến sỹ là tình cảm thân thiện nhất của những người lính trongnhững năm tháng ở mặt trận. Những đêm Trường Sơn, phủ bọc trong bóng tối của rừng đại ngàn, thời hạn như ngắn lại khi những người lính quây quần bên nhà bếp lửa. Bên ánh sáng của những ngọn lửa hồn nhiên reo cười nhảy múa, tình đồng đội càng thân thiện và gắn bó. Xích lại gần nhau và chỉ nhìn lửa thôi, nhà thơ chiến sỹ đã thấy tin yêu thắm thiết bởi ở đó : Cháy cùng ý nghĩ / và toả hồng trên mỗi trán mê hồn. Ngọn lửa hồng trong đêm rừng Trường Sơn đã thắp sáng ngọn lửa lý tưởng trong ý nghĩ, trong tâm hồn người lính. Hơi ấm của nhà bếp lửa rừng xua đi cái âm u của rừng già. Chia sẻ với nhau từ niềm vui, nỗi nhớ đến những điều giản dị – củ sắn, ngọn rau, điếu thuốc, tình đồng đội đã đi qua những năm tháng Trường Sơn :

Bỗng thấy thương nhau hơn khi vai bạn sát vai mình
Bẻ củ sắn chia đôi điều giản dị
Bếp lửa soi một dư vang bền bỉ
Ôi Trường Sơn đốt lửa mấy năm trời

Thơ Nguyễn Khoa Điềm viết trong cuộc chiến tranh hình ảnh bạn hữu chiến sỹ rất đỗi thiêng liêng cảm động. Đó cũng chính là sức mạnh của người lính chiến thắng sự bạo tàn của bom đạn quân địch hướng về ngày mai tươi đẹp. Cái tôi trữ tình trong thơ cuộc chiến tranh của Nguyễn Khoa Điềm là sự quy tụ của cái tôi chiến sỹ, cái tôi văn hoá và cái tôi thi sĩ. Đây là những yếu tố nền tảng tạo nên sự đa dạng thức và biến hóa của cái tôi trữ tình trong thơ. Với tư thế cái tôi chiến sỹ, cái tôi trữ tình sử thi cất lên tiếng nói vang vọng của một chân lý vĩnh hằng qua hình tượng người lính ; cái tôi trữ tình thế hệ lại mang một tiếng nói riêng của tuổi trẻ miền Nam trong hành trình dài tìm về dân tộc bản địa. Cái tôi văn hóa truyền thống giúp thơ lấp lánh lung linh ánh sáng trí tuệ, tri thức. Đặc biệt cảm hứng văn hóa truyền thống – lịch sử dân tộc trước mọi hiện tượng kỳ lạ của đời sống đã tạo nên vẻ đẹp riêng của thơ Nguyễn Khoa Điềm. Người đọc còn lưu mãi ấn tượng về một con người thi sĩ đã cảm nhận được những rung động lớn lao của thời đại và cả những rung động thầm kín, riêng tư của lòng người và cuộc sống. Ba yếu tố trên đã tạo nên tính thống nhất trong phong cách và hiện hữu trong cả thơ viết sau cuộc chiến tranh của Nguyễn Khoa Điềm .
2.3.4 Giọng điệu
Giọng điệu là một phạm trù nghệ thuật và thẩm mỹ của tác phẩm văn học. “ Giọng điệu phản ánh lập trường xã hội, thái độ tình cảm, thị hiếu thẩm mỹ và nghệ thuật của tác giả, có vai trò rất lớn trong việc tạo nên phong cách nhà văn và có công dụng truyền cảm cho người đọc ( … ) Giọng điệu trong tác phẩm gắn với giọng ” trời phú ” của mỗi tác giả, nhưng mang nội dung khái quát thẩm mỹ và nghệ thuật, tương thích với đối tượng người tiêu dùng bộc lộ. Giọng điệu trong tác phẩm có giá trị thường phong phú, có nhiều sắc thái trên cơ sở một giọng cơ bản chủ yếu, chứ không đơn điệu

1. Giọng chính luận.

Trong lịch sử dân tộc dân tộc bản địa mỗi khi quốc gia có ngoại xâm thì đời sống, số phận mỗi người dân tất yếu phải gắn chặt với vận mệnh của quốc gia. Trong thực trạng và khí quyển ý thức ấy, thơ ca không hề không trở thành tiếng nói chung của cả hội đồng, phát ngôn cho ý chí, khát vọng, tình cảm lớn lao của toàn dân tộc bản địa. Lấy điểm tựa là lịch sử vẻ vang, quốc gia, lẽ phải, chính nghĩa, những áng văn chính luận như Cáo bình ngô của Nguyễn Trãi, Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn đã một thời làm quân địch phải kinh hồn bạt vía. Đế quốc Mỹ xâm lược, cả dân tộc bản địa lại một lần ra trận và thơ không còn con đường nào khác ngoài con đường “ bay theo đường dân tộc bản địa đang bay ” ( Chế Lan Viên ). Như vậy thơ ca sinh ra trong thực trạng cuộc chiến tranh không ít đều có yếu tố chính luận. Một đặc thù điển hình nổi bật của thơ chống Mỹ là tăng cường tính chính luận, chất suy tưởng triết lý và ngày càng tăng vật liệu hiện thực đời sống. Với đặc thù này, thơ chống Mỹ đã phân phối được nhu yếu của thời đại. “ Trong thời đại cách mạng, nội dung chính trị đã xâm nhập và chi phối can đảm và mạnh mẽ mọi nghành của đời sống kểcả thơ. Nhằm đề cập và giải đáp những yếu tố mang ý nghĩa chính trị trong cuộcsống, thơ tìm đến khuynh hướng trữ tình chính trị với sự tăng cường yếu tố chínhluận. Bám sát thời sự diễn biến của cuộc chiến đấu, kịp thời đề cập và giải đáp những yếu tố hệ trọng về tư tưởng chính trị, chứng minh và khẳng định đường lối và quyết tâm chiến đấu của dân tộc bản địa, lên án quân địch trong những thủ đoạn thủ đoạn và tội ác của chúng … ” Nguyễn Khoa Điềm có một trí tuệ tinh tế, vốn kiến thức và kỹ năng sách vở đa dạng và phong phú, sự thưởng thức qua thử thách cuộc chiến tranh và một “ tâm hồn thơ trẻ nồng cháy chất lý tưởng ”. Với phẩm chất này, giọng điệu chính luận của thơ Nguyễn Khoa Điềm không gượng ép, lên gân, … mà chan hoà đằm thắm trong hình ảnh và ngôn từ thơ giàu xúc cảm, nhiệt huyết và ánh sáng lý tưởng. Thơ Nguyễn Khoa Điềm đằm sâu và ngân vang trong lòng người đọc là vì vậy. Nguyễn Khoa Điềm là nhà thơ có tài đưa đời sống chính trị vào trong thơ một cách tự nhiên. Giọng thơ khách quan lạnh nhạt mang khẩu khí trần thuật ngắn gọn nhằm mục đích truyền đạt đến người đọc lượng thông tin nhiều nhất, nhanh nhất .

Chúng kéo vào hăm bốn xe
Chém mặt đồng ta bốn mươi tám lằn sẹo dọc

( Lửa và máu )
Để trình diện bộ mặt dã man của quân địch, Nguyễn Khoa Điềm liệt kê hàng loạt các tội ác phi nhân tính của chúng : Tao đánh cho mày … / Tao moi gan mày … / Tao móc mắt mày … Có cả những trang thơ nhìn xuyên lịch sử vẻ vang trái đất để tái hiện hàng loạt tội ác tàn ác và tân tiến của giặc Mỹ. Từ ngữ được cô đúc lại, tiết kiệm chi phí tối đa mang văn phong báo chí truyền thông, nhưng ẩn sau mặt phẳng câu chữ là lòng căm thù đang dâng lên mãnh liệt. Khởi nguồn từ những tâm lý nung nấu về những yếu tố lớn lao của thời đại, tư duy thơ Nguyễn Khoa Điềm hoạt động theo mạch lô gíc của quy luật đời sống tất yếu nhằm mục đích khẳng định chắc chắn những chân lí lớn lao của thời đại. Đặc điểm này chi phối giọng điệu lập luận và cấu trúc những tầng lớp, chương đoạn của thơ Nguyễn Khoa Điềm. Trường ca Mặt đường khát vọng mang chủ đề : Quá trình nhận thức của tuổi trẻ vùng đô thị bị tạm chiếm miền Nam về những dịch chuyển thời đại, về quân địch, về quốc gia, về nghĩa vụ và trách nhiệm của người trẻ tuổi để hướng tới Mặt đường khát vọng – con đường cách mạng, con đường chiến đấu mà cả dân tộc bản địa đã lựa chọn. Chủ đề lớn này bao trùm hàng loạt tác phẩm được Nguyễn Khoa Điềm tiến hành ra 9 chương : Lời chào, Báo động, Giặc Mỹ, Tuổi trẻ không yên, Đất Nước, Áo trắng và mặt đường, Khoảng lớn âm vang, Báo bão. Thế liên hoàn này là tất yếu để chuyển tải một dung tích lớn của xúc cảm tâm lý đang dâng trào. Trong tâm hồn nhà thơ, hình tượng cảm hứng dâng lên tầng tầng, lớp lớp gối nhau như những đợt sóng xô : từ nhận thức về sự trưởng thành của tuổi trẻ, những do dự trăn trở trong việc lựa chọn một hướng đi, lòng căm thù giặc và niềm tự hào về giang sơn quốc gia, để đến với hành vi đứng lên chiến đấu chống quân địch. Dòng cảm hứng cuồn cuộn này yên cầu những liên tưởng, những tâm lý, nghị luận để biện luận, để phản bác rồi tìm ra thái độ đúng, tin yêu và có nghĩa vụ và trách nhiệm với cuộc sống. Để lí tưởng văn minh thấm vào những tâm hồn tuổi trẻ, Nguyễn Khoa Điềm đã đưa vào thơ một cuộc đối thoại thảo ngay. Giọng thơ chuyển hoá với những lập luận mạng lưới hệ thống, logic, thuyết phục để cảnh tỉnh những tâm hồn lầm đường lạc lối quay trở lại con đường chính nghĩa của nhân dân, quốc gia. Chính vì thế Mặt đường khát vọng không phải là một tác phẩm tuyên truyền chính trị mà nhà thơ đã hóa thân vào tuổi trẻ, đối thoại với tuổi trẻ bằng sự chân tình của lời tâm giao. Âm hưởng của trường ca là chính luận – trữ tình, từ hình tượng lớn đến hình tượng bộ phận đều thấm nhuần lí lẽ và chính lý lẽ đã liên kết các hình tượng với nhau thành một chỉnh thể. Mặt đường khát vọng là trường ca tiêu biểu vượt trội cho hiện tượng kỳ lạ này. Nhập vai tuổi trẻ thành thị miền Nam, cái tôi trữ tình cất lên giọng cật vấn đối thoại dồn dập :

-Những bờ bãi nào không dành cho cò nữa
Những luỹ tre nào bom đã đến khai quang ?

-Có gì đâu chúng con nhìn lên bản đồ Việt Nam
Sao Tổ quốc chỉ còn nửa nước ?

-Sao con học để làm bầy nô lệ
Súng Mỹ hôm nay thành giáo cụ học đường ?

Giọng thơ Nguyễn Khoa Điềm rực rỡ còn nhờ những suy tưởng. Bởi vậy khi kiến thiết xây dựng hình tượng quốc gia, thơ Nguyễn Khoa Điềm mang giọng chính luận sang chảnh và hùng tráng :

Ôi Đất Nước đầu mũi dao
Đất Nước đầu mũi tên
Đất Nước đầu bước chân
Đất Nước đầu tiếng chiêng
Đất Nước là ngọn lửa
Đất Nước tràn trên từng đỉnh núi
Đất Nước thiêng liêng…

Sự láy lại và tăng cường điệp từ Đất Nước, cùng với cấu trúc thơ dài ngắn làm giọng thơ chất chứa cảm hứng, vừa dồn nén, vừa đồng vọng thức tỉnh trí tuệ và giục giã tâm hồn người đọc. Hướng về cuộc kháng chiến của toàn dân tộc bản địa, thơ không hề thiếu giọng lôi kéo, cổ vũ ngợi ca. Là lời nói tình cảm trực tiếp hướng tới phần đông quần chúng, là bài ca đoàn kết giục giã đấu tranh, giọng thơ Nguyễn Khoa Điềm lôi kéo tha thiết .

-Hỡi tuổi trẻ như một rừng cây lớn
-Em ơi em đất nước là máu xương của mình.
-Em ơi em/ hãy nhìn rất xa/ vào bốn nghìn năm đất nước
-Mẹ Việt Nam ơi
-Tuổi trẻ ơi trong sương gió tháng năm
-Anh em ơi/ xuống đường
-Em ơi em, đừng quên, đừng quên

Chọn cho mình vị trí sử thi, ở tầm cao nhất của lịch sử dân tộc và thời đại thơ Nguyễn Khoa Điềm còn mang giọng quyền uy. Những mệnh lệnh thức Open xum xê :

-Hãy đến đây làm người lính trung kiên
-Hãy đứng dậy và giơ cao ngọn đuốc
-Hãy nhận mặt quân thù và xuất kích hôm nay
-Hãy ném trả ngay vào đầu bọn Mỹ
-Hãy cùng chúng tôi đứng lại trước bờ chân lí
-Hãy xuống đường để thấy anh chị em ta
-Hãy nâng máu ta lên làm ngọn cờ hồng
-Hãy cùng chúng tôi sống trọn hiếu trung

Chiến tranh là ngã xuống, quyết tử mất mát, nhưng không hề uỷ mị yếu mềm, thế cho nên giọng sáng sủa, tin yêu là một cung bậc trong giọng chính luận thơ Nguyễn Khoa Điềm :

-Có bao giờ như buổi sáng xuân nay
Chúng ta bay nghìn độ lửa ta bay

( Đất ngoại ô )

-Một mùa xuân tiếng đại bác rầm rầm
Bản hành khúc những binh đoàn giải phóng

( Con gà đất, cây kèn và khẩu súng )
Trong nền thơ chống Mỹ, chất chính luận đậm nét ở Chế Lan Viên và một số ít nhà thơ khác. Nguyễn Khoa Điềm như một tiếng ca của cả nền thơ chung và nhiều lúc người ta nhận ra giọng điệu, phong cách của một hai nhà thơ khác. Nhưng Nguyễn Khoa Điềm vẫn có những nét riêng trong sự tương đương trên Lever toàn thể của thơ chống Mỹ. Điều đó xuất phát từ chính tâm hồn thi sĩ của một người trong cuộc, một người trên chiến hào, một người trong điểm trung tâm giông bão của trào lưu học viên, sinh viên miền Nam Bởi thế trong thơ chống Mỹ, thơ Nguyễn Khoa Điềm tích hợp nhiều giọng điệu : sử thi và trữ tình, tráng ca và những phút sâu lắng của suy tư … Chính điều này làm thành một yếu tố độc lạ trong phong cách nhà thơ .
b. Giọng trữ tình .
Bản chất của thơ là giọng trữ tình bởi đó là lời nói của tình cảm, cảm hứng. Khi viết về những yếu tố trọng đại của dân tộc bản địa, thơ Nguyễn Khoa Điềm có giọng chính luận cao, vang, thuyết phục nhưng khi viết về những nỗi niềm nhạy cảm của tâm hồn con người : tình yêu quê nhà quốc gia, tình yêu đôi lứa, tình đồng đội …, giọng thơ Nguyễn Khoa Điềm trầm xuống thiết tha sâu lắng. Tình yêu quê nhà quốc gia là một chủ đề có tính sử thi nhưng đi vào thơ Nguyễn Khoa Điềm đã được “ đời tư hoá ”. Chương Đất Nước ( Mặt đường khát vọng ) Nguyễn Khoa Điềm biểu lộ những điều tận tâm nhất về quốc gia nhưng trong hình thức lời tâm tình của một đôi trai gái. Khi lứa đôi bên nhau thường tâm sự những điều riêng tư thầm kín nhưng chàng trai – nhân vật trữ tình của Nguyễn Khoa Điềm đã nói với tình nhân về quốc gia với giọng thương mến tha thiết :

-Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
-Em ơi em / hãy nhìn xa / vào bốn nghìn năm đất nước
-Rồi mai này con ta đi xa…

Giọng thơ trữ tình đằm thắm này đã làm trái tim người đọc xúc động và đồng cảm với xúc cảm của nhà thơ. Thơ Nguyễn Khoa Điềm bắt rễ rất sâu vào mảnh đất văn hoá dân gian nên lời ru cũng thành giọng điệu. Tiếng ru ấy vừa là hiện thân của sự nâng niu, trân trọng, vỗ về, vừa là cách nói gián tiếp, xa xôi với người khác, lại vừa như nói với chính mình :

-Ngủ ngoan AKay ơi, ngủ ngoan AKay hỡi
Mẹ thương AKay, mẹ thương bộ đội

( Khúc hát ru những em bé lớn lên trên sống lưng mẹ )
Giọng thơ êm ả dịu dàng, thủ thỉ tâm tình như tấm lòng người mẹ. Mạch cảm hứng trữ tình hoạt động tạo thành một diễn biến ngầm xâu chuỗi các sự kiện và nhân vật làm cho tác phẩm trở nên thống nhất. Điều này làm cho giọng trữ tình chuyển hoá linh động với những cung bậc cảm hứng khác nhau : tâm trạng xao xuyến, bồi hồi, khi tạm biệt tuổi thơ để bước vào cuộc sống đầy thử thách : Ta lớn lên hoảng sợ một sắc hồng / Phượng cứ nở hoài như đếm tuổi … ; lòng căm thù giặc khi bùng lên mãnh liệt : Ta căm giận chúng mày ngàn đời giặc Mỹ, khi lắng lại sâu thẳm thành nỗi đau nhói buốt tâm hồn : Mỗi nỗi đau từ vô tận vô cùng / Ùa vào mỗi căn nhà góc phố ; tình yêu quốc gia, yêu dân tộc bản địa tha thiết đến nghẹn ngào : Em ơi em, Đất Nước là máu xương của mình / Ta nghẹn ngào Đất Nước Nước Ta ơi. Khi tuổi trẻ miền Nam xuống đường đấu tranh, giọng thơ trữ tình đã bắt nhịp vào không khí thời đại trở nên hào hùng, khí thế, cuồn cuộn sức mạnh phong ba nhấn chìm quân địch :

Ta vụt lớn lên trong nhịp bước tuần hành
Ngực trải rộng chứa cả tầm biểu ngữ
Trường thành cổ, ta làm trường thành trẻ
Sông lặng im, ta đổ sóng mặt đường

Như vậy giọng điệu trữ tình trong thơ Nguyễn Khoa Điềm không chỉ khởi phát từ trái tim giàu cảm hứng, sống hết mình với thời đại mà còn được chắt lọc từ văn hoá dân gian, văn hoá Huế nên vừa chân thực nồng nàn, vừa phóng khoáng bay bổng vừa đằm sâu và đậm đà truyền thống dân tộc bản địa. Chính luận, trữ tình, triết lí là ba cung bậc điển hình nổi bật của giọng điệu thơ Nguyễn Khoa Điềm. Không đứng riêng độc lập mà ba giọng điệu trên hoà quyện với nhau nhuần nhị. Trí tuệ trong thơ không hiện ra mệnh lệnh khô khan mà hoá thân vào hình ảnh ngôn từ thơ thấm đẫm cảm hứng từ những rung động về đời sống. Gọi phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm là chính luận – trữ tình là vì vậy .
2.3.5. Vận dụng thuần thục vật liệu văn hoá dân tộc bản địa .
Vì sao Nguyễn Khoa Điềm sử dụng vật liệu văn hoá, văn học dân gian để biểu lộ tư tưởng “ Đất Nước của nhân dân ” ?
– Văn học dân gian nói chung, ca dao thần thoại cổ xưa nói riêng chính là linh hồn dân tộc bản địa. Có thể nói đây là bộ phận văn học trong sáng, giàu sức sống nhất và cũng biểu lộ rõ nhất sắc điệu, vẻ đẹp tâm hồn dân tộc bản địa và không ai khác chính nhân dân là tác giả cùa nền văn học dân gian dồi dào phát minh sáng tạo ấy. VHDG là cội nguồn của văn học viết có ảnh hưởng tác động lớn đến thơ ca Nước Ta văn minh .
– Với những xúc động chân thành mãnh liệt của một hồn thơ nảy nở từ nguồn sữa dân gian dạt dào, với sự cảm hiểu thâm thúy của một người lính đang trực tiếp thưởng thức trong cuộc đấu tranh sôi sục, kinh khủng của nhân dân dưới mưa bom bão đạn của quân địch, Nguyễn Khoa Điềm tìm về với cội nguồn văn học dân gian, đặc biệt quan trọng là “ ca dao, thần thoại cổ xưa ” để làm bật lên tư tưởng “ Đất Nước của nhân dân ”. Kết cấu đoạn trích hướng vào vấn đáp thắc mắc : Đất nước là gì ? Đất nước của ai ? Vai trò của nhân dân với quốc gia ra làm sao ? Chất “ tư duy lôgic, yếu tố chính luận ” ấy dễ làm thơ mất đi chất “ tươi xanh nhựa sống ”, nhưng không ! Viết về quốc gia, về một nguồn mạch cảm hứng lớn của thi ca nói chung và thơ cách mạng nói riêng, Nguyễn Khoa Điềm đã chiết xuất vật liệu văn hóa truyền thống, văn học dân gian đưa vào thơ, không riêng gì ảnh hưởng tác động vào nhận thức mà còn có sức lay động tình cảm sâu xa so với tâm hồn người đọc. Chính cách sử dụng phát minh sáng tạo này đã tạo sắc điệu thẩm mĩ và không khí riêng cho đoạn thơ .
– Chất liệu văn học dân gian trong thơ Nguyễn Khoa Điềm được sử dung vô cùng phát minh sáng tạo. Dân tộc ta có một nền văn học dân gian đa dạng và phong phú và có truyền thống cuội nguồn truyền kiếp. Nền văn học ấy bộc lộ sức sống, kinh nghiệm tay nghề đấu tranh xã hội và tự nhiên, bộc lộ trí tuệ mưu trí và những những ứng xử tốt đẹp của nhân dân lao động qua hàng ngàn năm lịch sử dân tộc. Khai thác được tổng thể năng lượng bộc lộ và vẻ đẹp của ngôn từ thơ ca dân tộc bản địa để biểu lộ hiện thực đa dạng chủng loại của đời sống, đó là cơ sở đa phần tạo nên tính dân tộc bản địa trong thơ Nguyễn Khoa Điềm. Trong chương Đất nước, Ngôn ngữ thơ được sử dụng từ vật liệu văn học dân gian với tần số lớn. Tuy nhiên vật liệu văn học dân gian trong thơ Nguyễn Khoa Điềm không còn trong chính dạng bản thân của nó, một sự sao chép loại sản phẩm hội đồng mà nó đã được chuyển hóa vào lời chữ, giọng điệu, cách cảm, cách nghĩ của nhà thơ tạo nên truyền thống riêng trong thơ ông. Chúng ta có một kho tàng ca dao tục ngữ đậm đà phong vị trữ tình, kết tinh những tình cảm cao quý của nhân dân, những kinh nghiệm tay nghề lao động sản xuất và đấu tranh. Ca dao tục ngữ đã thấm vào Nguyễn Khoa Điềm một cách tự nhiên trong cách nhìn nhận về “ Đất nước ” – một quốc gia giàu truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống. Dấu tích của ca dao tục ngữ liên tục được tiến hành trong mỗi câu thơ. “ Tay nâng chén muối đĩa gừng / Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau ”. Lời ca dao xưa đã chuyển hóa nhuần nhị trong câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm : Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn, Đất nước là một cái gì đó không hề trừu tượng mà trái lại rất thân mật như hơi thở đời sống, gắn liền với những câu ca dao, dân ca duyên dáng ý nhị : Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm. Câu thơ trên gợi nhớ bài ca dao “ Khăn thương nhớ ai ”. Không chỉ thế, những câu ca dao ca tụng tình nghĩa giữa con người : “ Cầm vàng mà lội qua sông / Vàng rơi không tiếc, tiếc công cầm vàng ” được nhà thơ khai thác và biểu lộ trong những dòng thơ :

Dạy anh biết yêu em từ thuở trong nôi
Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội.

Những câu truyện cổ tích như Tấm Cám, Cây Khế, truyện Trạng Quỳnh là những câu truyện dân gian mà người Việt Nam ai cũng biết đã trở thành vật liệu và chuyển hóa thành thơ :

Đánh lừa thuồng luồng xăm mình xăm mặt
Đánh lừa thằng giặc là truyện Trạng Quỳnh…
Rằng cô Tấm cũng về làm hoàng hậu
Cây khế chua có đại bàng đến đậu
Chim ăn rồi trả ngon ngọt cho ta

Lịch sử quốc gia đã ghi nhận nhiều sự “ hóa thân cho dáng hình xứ sở ”. Nhiều gương dựng nước và giữ nước đã trở thành truyền thuyết thần thoại, tạo một trường văn hóa truyền thống rực rỡ cho dân tộc bản địa Việt : Những đá Vọng Phu, những hòn Trống Mái, những ao đầm của chân ngựa Thánh Gióng, con Rồng, Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm … Sự trộn lẫn giữa các yếu tố vật chất với các giá trị văn hóa truyền thống ý thức đã khiến cho những câu thơ giản dị và đơn giản mang vẻ đẹp lấp lánh lung linh. Nguyễn Khoa Điềm đã biết khai thác vật liệu văn học dân gian ở những câu truyện cổ tích, truyền thuyết thần thoại có tính năng như việc sử dụng các điển tích, điển cố văn học nhằm mục đích làm cho ngôn từ thơ thêm cô đọng, hàm súc, tạo nên sắc tố dân gian rất riêng trong thơ ông. Trong thực trạng quốc gia có cuộc chiến tranh, thơ ca phải nhằm mục đích động viên mọi người chiến đấu. Nhà thơ đã chọ cho mình một con đường đi riêng khi chọn vật liệu từ đời sống dân gian, một đời sống vốn gắn bó thân thiện với toàn bộ người Nước Ta, để biểu lộ một hình ảnh Đất nước thân mật và đơn giản và giản dị nhất. Cha ông ta bằng sự đơn giản và giản dị đã làm nên Đất nước vẹn toàn, đẹp tươi, với một ý thức dân tộc bản địa cao cảvà khát vọng duy trì truyền thống dân tộc bản địa, “ truyền giọng điệu cho con mình tập nói ”, “ gánh theo tên xã tên làng trong mỗi chuyến di dân ”, cha ông đã truyền lại cho tất cả chúng ta truyền thống lịch sử văn hóa truyền thống như ngày ngày hôm nay. Nguyễn Khoa Điềm lựa chọn hướng sáng tác trên trong thực trạng cuộc chiến tranh cũng nhằm mục đích thức tỉnh bổn phận đó trong người trẻ tuổi đô thị miền Nam .

Tiếp thu sáng tạo sử thi dân gian: “Trường ca là một tác phẩm thơ có dung lượng lớn, thường có cốt truyện tự sự hoặc trữ tình” .Trường ca là một hiện tượng tiêu biểu của thời đại mang tính sử thi. Chất “sử thi” trong trường ca chính là sự kế thừa của thể loại sử thi dân gian. Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì “sử thi (còn gọi là anh hùng ca) là thể loại tự sự xuất hiện rất sớm trong lịch văn học các dân tộc nhằm ca ngợi sự nghiệp các anh hùng có ý nghĩa toàn dân và có ý nghĩa trọng đại đối với dân tộc trong buổi bình minh lịch sử. Về kết cấu sử thi là một câu chuyện được kể đầu đuôi với quy mô lớn vì theo Heghen:“nội dung và hình thức của nó thực sự là toàn bộ các quan niệm, toàn bộ thế vàcuộc sống của một dân tộc được trình bày dưới hình thức khách quan của một biến cố thực tại”.Cuộc kháng chiến gian khổ của dân tộc ta đã làm nảy sinh biết bao bản trường ca: Bài ca chim Chơ Rao – Thu Bồn; Ngọn giáo búp đa – Ngô Văn Phú; Những người đi tới biển – Thanh Thảo; Đường tới thành phố – Hữu Thỉnh… Hơn bất cứ thể loại nào, trường ca với đặc trưng ưu thế của nó đã có mặt ở những nơi đầu sóng ngọn gió để kịp thời phản ánh những biến động lịch sử, để ngợi ca cuộc chiến đấu đầy khí phách anh hùng của dân tộc ta. Hòa cùng không khí đó, trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm ra đời năm 1971 xuất bản 1974 đã được đông đảo bạn đọc tiếp nhận. Trường ca Mặt đường khát vọng cũng như trường ca thời kì kháng chiến chống Mỹ là trường ca trữ tình bởi nó tái hiện đời sống trong tính chủ quan của nhà thơ và thế giới nghệ thuật cũng được tổ chức theo nguyên tắc này. Đây là nét mới mẻ của trường ca thời kì chống Mỹ khác với trường ca sử thi, trường ca tự sự trước đó. Mặt khác còn bị chi phối bởi những yêu cầu của một thể loại có kết cấu dài hơi, nên nó phải chú ý đến việc xây dựng nhân vật và tuyến sự kiện. Điều này cũng tương ứng với lối triển khai của sử thi dân gian. Để có tuyến sự kiện trước hết người ta cần tìm đến với cốt truyện. Ở trường ca cốt truyện không nhất thiết phải có nhiều tình tiết và hành động mà cốt chỉ tạo ra một tình huống thống nhất cho tác phẩm. Trong quá trình vận động của thể loại trường ca thì càng về sau tuyến sự kiện càng có xu hướng lỏng lẻo. Tuy vậy chúng vẫn đóng vai trò quan trọng trong kết cấu. Tuyến sự kiện ở trường ca Mặt đường khát vọng có vai trò quan trọng. Ở mỗi chương của trường ca, hệ thống chi tiết sự kiện được huy động một cách hiệu quả. Ở trường ca, tuyến sự kiện bao giờ cũng gắn với một hệ thống nhân vật. Tuy nhiên trường ca không miêu tả nhân vật với tính cách và hành động của nhân vật như trong truyện hoặc tiểu thuyết. Trường ca chỉ chú ý tới các nhân vật có những chi tiết và hành động chứa đựng chất thơ của hiện thực. Có nhiều tuyến nhân vật trong trường ca Mặt đường khát vọng. Đó là nhân vật tập thể trong quá trình nhậnthức và đấu tranh dành độc lập, nhân vật “anh”, “em” trữ tình đằm thắm trong chương “Đất nước” và đặc biệt là nhân vật xưng “ta”, “tôi”. Khác với thơ trữ tình, nhân vật ở ngôi thứ nhất này ở trường ca không trình bày cảm xúc của mình một cách tự do bởi nó bị chi phối bởi tuyến sự kiện. Một mặt nó không xuất hiện với tư cách cá nhân mà với tư cách là người đại diện cho thế hệ, cho lớp người, cho cộng đồng, cho dân tộc. Mặt khác, nó còn thể hiện chức năng thể loại là người dẫn chuyện, người gợi ý mách bảo, người cung cấp thông tin, người điều tiết phân bố và liên kết các sự kiện lại thành chỉnh thể. Nhân vật ở ngôi thứ nhất ấy cũng có thể là chính nhà thơ tham gia, tác động vào kết cấu tác phẩm với tư cách là nhân vật tâm trạng và nhân vật hành động. Nhờ vậy mà nhịp điệu phát triển của trường ca sôi nổi,khẩn trương, hào hứng. Ở trường ca này tác giả đã hoà mình vào không khí tác phẩm, sống với những chi tiết sự việc và suy nghĩ hành động bằng chính con người trong tác phẩm. Văn học kháng chiến đã khẳng định trường ca như một thể loại mới tiêu biểu, đặc trưng của văn học giai đoạn này. Trường ca Mặt đường khát vọng tuy phát triển từ thơ trữ tình nhưng nó ảnh hưởng rất rõ nét của sử thi dân gian về dung lượng, tính chất anh hùng ca chủ đạo, sự kiện dồi dào, nhân vật đại diện cho tập thể. Nguyễn Khoa Điềm đã biết kế thừa phát triển cái đã có để phù hợp với hiện thực và thẩm mỹ thời đại. Nhờ sự bộc lộ đậm nét cái chủ quan và khả năng biểu hiện mang màu sắc riêng mà trường ca của Nguyễn Khoa Điềm có những nét mới lạ so với bất cứ một trường ca nào khác cùng thời.

3. Kết luận

Thơ ca phải thực sự dựa vào sự phong phú của tâm hồn, bản lĩnh cá thể. Nguyễn Khoa Điềm đã từng bày tỏ những tâm lý về thơ : “ Một cách nhìn đời sống đúng hướng và tin yêu sáng sủa, một tâm hồn giàu xúc cảm để đồng cảm, một trí tưởng tượng nhiều mẫu mã luôn luôn mới lạ phát minh sáng tạo là những tác nhân có ý nghĩa quyết định hành động so với một tâm hồn thơ. Khi những năng lượng niềm tin ấy lại gắn bó với một cuộc sống thực có nhiều mối liên hệ xã hội phong phú và đa dạng luôn được bối đắp từ đời sống xung quanh, đấy là điều kiện kèm theo để Open một kĩ năng thơ ” Soi chiếu quan điểm trên vào đường đời và đường thơ của Nguyễn Khoa Điềm, hoàn toàn có thể khẳng định chắc chắn một điều : Nguyễn Khoa Điềm là một năng lực thơ thực sự. Một kĩ năng khi nào cũng đi liền với một phong cách phát minh sáng tạo. Ở thời kì cuộc chiến tranh, sống trực tiếp giữa lòng cuộc chiến đấu của nhân dân. Thơ Nguyễn Khoa Điềm đã biểu lộ cảm động những xúc cảm và ý thức về dân tộc bản địa, thời đại trong tâm hồn những con người yêu nước. Thời đại chống Mỹ đi vào thơ Nguyễn Khoa Điềm không phải bằng sự miêu tả trực tiếp mà khúc xạ qua nhận thức và thưởng thức máu thịt của riêng nhà thơ nên đã được nâng lên tầm cao và chiều sâu riêng. Để chứng minh và khẳng định chân lí vĩnh hằng của dân tộc bản địa : lòng yêu nước, căm thù giặc và ý chí chiến đấu quật cường … Nguyễn Khoa Điềm đã vận dụng linh động trong thơ sự tinh tế của một trí tuệ ưa khái quát triết lý, vốn kỹ năng và kiến thức nhiều mẫu mã về lịch sử vẻ vang – văn hóa truyền thống và sự thưởng thức của bản thân. Bởi vậy, vừa hòa chung với tiếng thơ chống Mỹ của cả nước, của thế hệ trẻ, thơ Nguyễn Khoa Điềm vẫn có một phong cách riêng .
Trên con đường thơ của mình, thơ Nguyễn Khoa Điềm luôn có những biến đổi mới mẻ tương thích với từng thực trạng sáng tác. Trong cuộc chiến tranh, tâm hồn Nguyễn Khoa Điềm cháy bỏng những cảm hứng lớn lao về Nhân dân – Đất nước. Là một nhà thơ trẻ tự nguyện tham gia và được thử thách trong cuộc chiến tranh, thơ Nguyễn Khoa Điềm cất lên lời nói của thế hệ mình về ý thức nghĩa vụ và trách nhiệm trước vận mệnh quốc gia. “ Thơ là một cách chuyền lửa cho muôn đời sau ” ( Chế Lan Viên ). Không sáng rực, chói lọi nhưng ngọn lửa trong thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự ấm cúng của những tình cảm đẹp về quốc gia và con người đã sưởi ấm cho cả một thế hệ thời ấy và có lẽ rằng cả những thế hệ tương lai. Trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, ẩn sau mặt phẳng câu chữ là một khuôn mặt thi sĩ, một chân dung tâm hồn giàu cảm hứng, nhạy cảm với những vang động lớn lao cuả thời đại và những rung động tinh xảo của lòng người. Những rung động này đã tạo nên chất thơ sâu lắng nồng nàn, tạo nên sự đồng cảm giữa những tâm hồn, giữa tác giả và fan hâm mộ, như một nét phong cách định hình rất sớm và ngày càng rõ nét của thơ Nguyễn Khoa Điềm .

Nguồn : Văn học mùa tết sưu tầm

Source: https://thoitrangredep.vn
Category: Phong Cách